|
Beethoven, Gatsby, và tôi
[đối thoại]
|
|
(Tranh luận về nhan đề “Đại gia Gatsby” đã kéo dài quá mức do sự ngoan cố của một người. Thành thật xin lỗi độc giả. Vị nào đã chán chê xin đừng đọc tiếp.)
Cháy nhà không nhất thiết phải lòi mặt chuột. Nhưng cháy chữ luôn luôn lòi mặt người viết. Cách viết của ông Phạm Quang Tuấn ngày càng thơm. Phạm Quang Tuấn viết: Chẳng hạn, tiếng Việt có thể nói vĩ nhân Beethoven, vĩ nhân Gatsby, vĩ nhân Nguyễn Đăng Thường nhưng ba chữ vĩ nhân đó chưa chắc đã đồng nghĩa!
Đúng. Tôi đã nói ngay từ buổi đầu cuộc tranh cãi rằng The Great Gatsby không đồng nghĩa với The Great Dictator (cuốn phim giễu nhại Hitler của Charlie Chaplin) không đồng nghĩa với Gatsby le Nouveau riche không đồng nghĩa với Đại gia Gatsby, và đó là mục tiêu của cuộc đối thoại. Phạm Quang Tuấn đã “đạp cứt” tôi — một cách nói, vì tôi không ỉa bậy xả rác. Tất nhiên tôi — và độc giả — biết rõ mục tiêu và dụng ý khi Phạm Quang Tuấn xếp chung các cụm từ “vĩ nhân Beethoven - vĩ nhân Gatsby - vĩ nhân Nguyễn Đăng Thường” trong câu trên. Tôi đã từng gõ đầu trẻ, đã từng trừng trị bọn học sinh choi choi tinh nghịch gấp ba gấp năm Phạm Quang Tuấn nên tôi xin bỏ qua cái trò “chọc quê” rất trẻ con đó, dù trong trường hợp này tôi thừa sức để đối đáp trêu chọc lại. Vì tôi nghĩ rằng nó quá nhỏ nhen, không xứng đáng với tôi và nhạc sĩ Phạm Quang Tuấn. Buồn cười và tội nghiệp cho kẻ chơi dại đã muốn “chọc quê” một “vĩ nhân” — vĩ đại không vì tài năng mà trong sự tự trào có thể bảo là ngang hàng với Hồ Nữ Sĩ, Trần Tế Xương, và ai đó nữa. Trước khi “phá giới để trả lời” ước chi Phạm Quang Tuấn đã chịu khó đọc kỹ lại các câu viết của tôi nếu Phạm Quang Tuấn thực tình muốn đối thoại. Tôi không hề sử dụng cụm từ “vĩ nhân Gatsby” chỉ vì Gatsby không hề là “vĩ nhân”. Nếu đó là cách dịch The Great Gatsby của Phạm Quang Tuấn, thì xin thưa rằng Phạm Quang Tuấn đã dịch sai... bét. Gatsby không có đóng góp lớn nhỏ nào cho nhân loại như Beethoven (và Nguyễn Đăng Thường) nên Gatsby không thể là “vĩ nhân”. Vĩ nhân cái mốc xì gì, khi chính hắn không thể hồi sinh quá khứ và nối lại cuộc tình xưa. Tôi đã nói: Gatsby “tuyệt vời/vĩ đại” do trái tim và tâm hồn của anh, chớ không vì mớ tiền bạc thực ra chưa hơn ai cả. Phạm Quang Tuấn đã kết tội tôi “dịch bằng... từ điển”. Tôi đã vui vẻ thú nhận cũng như đã chấp nhận điều đó. Nhưng nay chính Phạm Quang Tuấn lại mang tự điển ra để bắt nạt tôi. Tôi mở từ điển ra thấy có chỗ dịch “magnifique/magnifiquement” là... “tuyệt vời” nên tôi tạm... dịch đại Gatsby le Magnifique là “Gatsby tuyệt vời”, “Gatsby con người tuyệt vời”. Nếu trong từ điển không có tác giả nào dịch “magnifique” là “ tuyệt vời” thì cũng chả sao. Bởi lẽ, đâu có quyển từ điển nào dịch “great” (tính từ) thành “đại gia” (danh từ); “đại gia” tuy là một từ cũ (“nhà quyền quý trong chế độ phong kiến”) nhưng độc giả buộc phải hiểu theo nghĩa mới có hàm ý “châm biếm” là “rỗng tuếch” hay là gì đó về các “đại gia” trong nước, theo cách diễn dịch của Trịnh Lữ và... Phạm Quang Tuấn. Phạm Quang Tuấn rất “mâu thuẫn” — để tránh dùng từ “ngụy biện” — không nhất quán trong lập luận: khi thì Phạm Quang Tuấn nói từ “đại gia” là “châm biếm”, khi thì Phạm Quang Tuấn bảo là nó... “ca ngợi”. Gatsby tiếp đón khách khứa sang trọng, mở yến tiệc dạ vũ tưng bừng, nhưng Gatsby không là một chàng playboy “rỗng tuếch”, như tôi đã nói trong các bài viết trước. Phạm Quang Tuấn nhất quyết liên hệ/đồng hóa Gatsby/Trimalchio/đại gia. Nhưng chắc gì các “đại gia nhà giàu mới” (nghĩa xấu) trong nước hiện nay thảy đều “sống xa hoa, hào phóng một cách chói lọi, tiêu tiền như nước cho mình hay cho người khác” (PQT) kiểu... Trimalchio! Ông Phạm Chí Diệp đã viết khá đầy đủ và rất thuyết phục về việc lựa chọn nhan đề cho The Great Gatsby. Tôi đã nói và xin lập lại một lần nữa: Các buổi tiệc của Gatsby có thể tương tợ các buổi tiệc của Trimalchio — và đó là sự giống nhau ở bên ngoài giữa Gatsby và Tricmalchio — nhưng Gatsby không thô tục hạ cấp như Trimalchio (một tên nô lệ đã được giải phóng, nô lệ hiểu theo nghĩa xấu của thời phong kiến). Scott Fitzgerald lúc viết và khi chọn nhan đề, lúc đầu, có thể đã nghĩ tới Trimalchio. Nhưng nhân vật Gatsby rốt cuộc đã vượt khỏi tầm tay tác giả. Điều này chẳng khó hiểu, vì nó thường xảy ra trong việc sáng tạo. Phạm Quang Tuấn viết: Cả hai ông Phạm Chí Diệp và Nguyễn Đăng Thường đều nhấn mạnh những điểm tốt của Gatsby để chứng minh rằng Scott Fitzgerald không thể “nói xấu” Gatsby. Đó là lối tư duy đặc biệt Việt Nam: hễ ngưỡng phục ai là phải thần thánh hóa đủ mọi khía cạnh, mà ghét ai thì... ma quỷ hóa mọi chuyện!
Vâng, cứ nhân ái chấp nhận là... có thể đã là... như vậy, theo lời khẳng định trên. Mặc dù tôi không hề “thần thánh hóa” Gatsby, và kể “những điểm tốt” của Gatsby không là “nhấn mạnh”, mà chỉ là.... “kể”. Không thần thánh hóa, vì trong bài viết đầu tiên tôi đã kết luận rằng “cái gì đã qua hãy cho qua luôn”, ngầm trách Gatsby đã muốn phục sinh quá khứ. Nhưng xin hỏi lại: Phạm Quang Tuấn vin vào đâu để bảo rằng Scott Fitzgerald muốn “nói xấu” Gatsby? The Great Gatsby là một cuốn truyện đa tầng, phức tạp, Scott Fitzgerald có quá nhiều chuyện quan trọng hơn để nói về Gatsby và các nhân vật khác, thay vì đôi mách về... Gatsby. Xưa nay, chẳng thấy có tác giả nào hư cấu sáng tạo ra một nhân vật chỉ cốt để “nói xấu” về nhân vật của mình. Mà nghĩ cho cùng, “sống xa hoa, hào phóng một cách chói lọi, tiêu tiền như nước cho mình hay cho người khác” thì có gì là xấu xa đâu? Vả lại, Scott Fitzgerald không thể nói xấu Gatsby vì người kể chuyện là Nick Carraway rất mến phục Gatsby, nếu tôi nhớ không lầm sau hơn bốn mươi năm... xa cách, tình ngỡ đã xa xôi nhưng tình chỉ xa... vời. Tôi chưa đọc bản dịch Trịnh Lữ. Có thể nó rất đẹp khiến tôi yêu thích. Nhưng tôi vẫn được trọn quyền không ưa và phản đối cách dịch cái nhan đề diễn dịch tùy nghi. Điều này đủ chứng tỏ rằng tôi không ma quỷ hóa mọi chuyện như Phạm Quang Tuấn đã... la toáng lên. Gatsby chỉ là một trong vô số các nhân vật tiểu thuyết tôi ưa thích, tôi không “thần thánh hóa” anh ta mà chỉ thấy sao nói vậy, độc giả mến hay ghét anh ta thì có “ăn nhậu” gì đến tôi đâu. So sánh Gatsby với “đại-gia-đô-la-đỏ-nhà-giàu-mới” bóc lột làm giàu trên xương máu dân nghèo trong nước hiện nay là một sự thoá mạ tôi không thể chấp nhận, vì thế mà tôi đã lên tiếng. Với tôi, nếu cần “ngưỡng phục thần thánh hóa” ai thì phải là “những người khốn khổ” trong nước bây giờ. Về chuyện tổng luận cũng xin thưa rằng Phạm Quang Tuấn đã lầm to: Tôi có thể/đã từng là người Việt Nam (tôi đã lấy quốc tịch mới) nhưng tôi chưa hề có “tư duy đặc biệt Việt Nam”. Thần thánh hóa (Mao Trạch Đông vĩ đại, Allah vĩ đại) ma quỷ hóa (The Great Satan, George W. Bush, tư bản Mỹ, toàn cầu hóa) không chỉ riêng “tư duy đặc biệt Việt Nam”. Thiển nghĩ của tôi là người Việt Nam rất thông minh và tế nhị — chúng ta đã có những vĩ nhân (nghĩa tốt) để chứng minh điều đó — thông minh và tế nhị như mọi... chủng tộc khác trên thế giới, tất nhiên với những mức thấp cao, chênh lệch, tùy vào kiến thức và văn minh. Xin Phạm Quang Tuấn đừng vơ đũa cả nắm. Mà này, Phạm Quang Tuấn hình như cũng là người Việt Nam (hay gốc Việt) biết ăn ổi ăn mít. Vậy thời xin mạn phép hỏi: Phạm Quang Tuấn có “tư duy đặc biệt Việt Nam” hay không? Chuyện người thì sáng, chuyện mình... trưa. Đáng thương.
-------------- Bài liên hệ:
06.02.2009
[DỊCH THUẬT] ... Trong một bản thảo cũ của cuốn tiểu thuyết, có câu sau đây: ‘Jay Gatsby!’ anh kêu lên bằng một giọng sang sảng, ‘Coi kìa great Jay Gatsby! Thiên hạ sẽ nói vậy, đợi mà coi. Ta chỉ mới ba mươi hai tuổi thôi mà.’ Câu này bị xóa đi khỏi bản cuối nhưng hẳn tác giả đã nghĩ đến nó khi đặt tên cho cuốn truyện. Không hiểu Gatsby có ý gì?... (...)
05.02.2009
[DỊCH THUẬT] ... Trong cuộc đối thoại này, tất cả những lối lý luận loanh quanh để bênh vực cho cái nhan đề “Đại gia Gatsby” đều không chịu hiểu một điều đơn giản nhất, căn bản nhất, và cần lưu ý nhất, là sự nhất quán giữa nội dung và nhan đề tác phẩm... (...)
04.02.2009
[DỊCH THUẬT] ... Nhan đề The Great Gatsby được Fitzgerald đặt ra để phản ảnh cái nhìn ngưỡng mộ của Nick Carraway đối với Jay Gatsby. Khi dịch sang tiếng Việt, thì phải dịch sao cho trung thành với ý định của tác giả. Chứ không phải dịch để thoả mãn một ý đồ nào đó của riêng mình, một thứ cảm tính của riêng mình, bất chấp tác giả, phản bội tác giả... (...)
[DỊCH THUẬT] ... Tôi luôn luôn cho rằng dịch thuật là việc làm hết sức chủ quan, hết sức tương đối, đối với một số độc giả, cách dịch này là hay, với người khác các dịch ấy lại là dở, do cách cảm nhận của từng cá nhân là rất... cá nhân. Tuy vậy nói thế không có nghĩa cào bằng tất cả... (...)
03.02.2009
[DỊCH THUẬT] ... Riêng tôi, xin phép gọi cái ước mơ của Gatsby là “dễ thương” và “đáng thương” chứ không “tuyệt vời” hay “vĩ đại”, và người dễ/đáng thương không phải là đại gia Gatsby mà là chàng thanh niên James Gatz... (...)
02.02.2009
[DỊCH THUẬT] ... So sánh Gatsby với “đại-gia-đô-la-đỏ-nhà-giàu-mới” bóc lột làm giàu trên xương máu dân nghèo trong nước hiện nay là một sự thoá mạ tôi không thể chấp nhận, vì thế mà tôi đã lên tiếng. Với tôi, nếu cần “ngưỡng phục thần thánh hóa” ai thì phải là “những người khốn khổ” trong nước bây giờ... (...)
[DỊCH THUẬT] ... Tôi đoán là ông Phạm Quang Tuấn đã ứng dụng những “chiến” thuật cực kỳ “ngoạn mục” này để tranh cãi chơi vui, chứ không có chủ ý gì nghiêm trọng. Vì cãi để tiêu khiển, thì mới vui như vậy, mới “ngoạn mục” như vậy. Chứ tranh luận nghiêm túc mà ứng dụng những “chiến” thuật như vậy thì chẳng có chút xíu nào... tuyệt vời... (...)
[DỊCH THUẬT] ... Nếu Trịnh Lữ có đủ thông minh để, qua bản dịch Việt ngữ, diễn tả chính xác diện mạo của nhân vật Gatsby trong nguyên tác, độc giả Việt Nam sẽ nhận ra tính chất mỉa mai (nếu có một sự mỉa mai như thế) trong chữ “great/vĩ đại”... (...)
01.02.2009
[DỊCH THUẬT] ... Còn nhiều nghĩa khác (kể cả đẹp, hay, tuyệt vời) nhưng hẳn ai cũng thấy nghĩa này (nghĩa nguyên thủy) tả lối sống xa hoa hào phóng của Gatsby và Trimalchio rất sát. Đúng nghĩa “đại gia”!... (...)
31.01.2009
[DỊCH THUẬT] ... Dù muốn hay không, Gatsby là một con người/nhân vật tuyệt vời/vĩ đại, The Great Gatsby là một cuốn tiểu thuyết vĩ đại, Scott Fitzgerald là một nhà văn vĩ đại, của Hoa kỳ và... thế giới... (...)
[DỊCH THUẬT] ... Có thể nói là trong cuộc đối thoại về The Great Gatsby có hai quan điểm đối nghịch, tạm gọi là A và B... Ý nghĩ của tôi là: dù là quan điểm A đúng hay quan điểm B đúng, thì dịch The Great Gatsby thành Gatsby vĩ đại cũng không ổn! Nếu A đúng, thì dịch vậy sẽ làm sự châm biếm trở thành sự sùng bái. Còn nếu B đúng thì ngược lại, khi đọc Gatsby vĩ đại người Việt Nam sẽ liên tưởng ngay đến “Bác Hồ vĩ đại” và sẽ “hiểu lầm” là tác giả mỉa mai Gatsby!... (...)
30.01.2009
[DỊCH THUẬT] ... Chúng tôi xin khẳng định rằng Tiền Vệ luôn luôn sẵn sàng đón nhận bất kỳ ý kiến phản hồi nào từ dịch giả Trịnh Lữ. Ngoài ra, mọi ý kiến đối thoại trong tinh thần học thuật từ bất kỳ khuynh hướng và quan điểm nào cũng đều được Tiền Vệ đăng tải công khai và kịp thời... (...)
[DỊCH THUẬT] ... Ngày hôm nay, thỉnh thoảng khi ta nghe người Việt nói “chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại”, thì không chắc gì họ “nói với một thái độ kính cẩn, thậm chí thần thánh hóa”, mà ngược lại, họ có thể nói với ý mỉa mai. Trừ khi được đọc lên trong những bài diễn văn ở các dịp lễ, câu “Bác Hồ vĩ đại” khi được dùng trong những câu chuyện thường đàm của người Việt ở quốc nội cũng như quốc ngoại thì hầu như phần lớn là hàm ý mỉa mai, giễu cợt... (...)
[DỊCH THUẬT] ... Từ điển dịch great là vĩ đại là chuyện ai cũng biết. Tuy nhiên, như tôi đã nói, muốn hiểu đúng không phải là chỉ cần tra từ điển mà còn phải hiểu rõ tư duy, văn hóa của người viết. Một chữ có thể có những hàm ý khác nhau tùy theo cách dùng, mà người mới bập bẹ học tiếng nước ngoài không nắm bắt được... (...)
29.01.2009
[DỊCH THUẬT] ... Dù không rành tiếng Anh, thiển nghĩ của tôi là từ great đứng trước hay sau đều có chung một nghĩa, là vĩ đại, lớn lao, to tát, tuyệt vời... trừ một, hai trường hợp rất hiếm hoi nhưng phải dựa vào ngữ cảnh, cách phát âm, để trong dấu nháy («...») hay nội dung... (...)
28.01.2009
[DỊCH THUẬT] ... Những từ thông dụng lại thường là những từ khó dịch và dễ lầm nhất. Chữ great mà ta hay dịch là vĩ đại thì cũng đúng, nhưng cách dùng chữ great/vĩ đại của người Việt và người Mỹ khác hẳn nhau, vì tư duy của hai dân tộc khác nhau... (...)
27.01.2009
[DỊCH THUẬT] ... Trong bài “Về [đại] dịch [ma] thuật” của Phong Vệ, có vài chi tiết hơi thiếu sót hay lệch một chút. Vì thế tôi xin góp ý để bổ khuyết... Đúng ra, chữ “chính” 政 trong “chính trị” 政治 thì viết khác với chữ “chính” 正 trong “chính tà” 正邪... (...)
26.01.2009
[DỊCH THUẬT] ... Thực tế dịch thuật ở Việt Nam có nhiều tai nạn và thảm họa... Việt Nam vốn là một nước bán thuộc địa, phần lớn mọi người xuất thân nông dân. Vì vậy tinh thần “phân gio” và những tiểu xảo kiểu “tam/tứ/... nông” (nông nghiệp, nông thôn, nông dân và nông... cạn) đã được phát huy cao độ trong học thuật và dịch thuật, đặc biệt là trong mấy chục năm qua... (...)
25.01.2009
[DỊCH THUẬT] ... Cũng như chữ GREAT, những chữ “Magnifique”, “Große”, “Gran”, “Grande”, và “Μέγας” đều có nghĩa là “tuyệt vời”, “vĩ đại”, “to tát”, “cao quý”... Từ những nghĩa đó biến thành “đại gia” theo nghĩa của Trịnh Lữ thì quả là... ngoài sức tưởng tượng... (...)
24.01.2009
[DỊCH THUẬT] ... “Gatsby vĩ đại” ít nhứt là vì tim anh còn chứa đựng một tình yêu chân thật. Tiền bạc không quan trọng đối với anh. Tiền bạc chỉ là phương tiện vật chất có thể đưa anh vào xã hội thượng lưu của Daisy người tình cũ. “Gatsby vĩ đại” nên Nick Carraway, một láng giềng xa lạ, mới muốn xích gần để tìm hiểu con người và quá khứ của anh... (...)
23.01.2009
[DỊCH THUẬT] ... Quái đản thật! Lại thêm cái ý tưởng là “người Mỹ từng hình dung về chính F. Scott Fitzgerald và Gatsby” như những “đại gia”! Đã thế, dịch giả Trịnh Lữ và nhà xuất bản Nhã Nam còn dùng cái trò xuyên tạc ý nghĩa này như một phương tiện để “cảnh tỉnh” nhân dân Việt Nam... (...)
[DỊCH THUẬT] ... Điều đã khiến tôi sững sờ là cái nhan đề tiếng Việt “Đại gia Gatsby”... Dịch từ “great” thành “đại gia” là hoàn toàn sai bậy, vì nó không cho độc giả thấy ngay mẫu người khác đám đông, vượt trội của Gatsby, chí ít là qua cái nhìn rất “đáng tin cậy” của Nick Carraway, người kể chuyện, cũng như qua nhan đề tiếng Anh, tiếng Pháp... (...)
|