Léo Ferré (1916-1993) là một trong ba chàng "ngự lâm" của ca khúc Pháp, được quần chúng âu yếm gọi là ca sĩ-thi sĩ hay thi sĩ-ca sĩ, cùng với Georges Brassens và Jacques Brel. Riêng tôi, tôi muốn thêm một người nữa: Charles Trenet.

 

Sinh tại Monaco ngày 24.8.1916, cha Léo Ferré làm giám đốc sòng bạc Casino nổi tiếng của hầu quốc này. Theo lời nhà văn Michel Tournier, thì: "Những năm đầu của thời thơ ấu anh là học sinh nội trú trung học Saint-Charles ở Bordighera do các linh mục trông nom. Bordighera là một tỉnh lẻ trên bờ biển Ý-đại-lợi cách hầu quốc Monaco hai mươi lăm cây số. Ở đấy anh bị húi tóc, bắt mặc đồng phục, đội mũ cát và đọc kinh sùng đạo nhiều giờ mỗi ngày. Và như vậy trong tám năm ròng." Nếu muốn áp dụng phân tâm học, ta có thể coi khoảng thời gian đó như là mầm mống của tinh thần bất khuất, nổi loạn, vô chính phủ, chống-thủ cựu, chống-tôn giáo cao độ và thường trực ở Léo Ferré. Nhưng tôi nghĩ tốt hơn ta không nên đặt tin tưởng quá nhiều vào các lý thuyết của Freud, để giải thích một cách quá suôn sẻ, dễ dàng mọi vấn đề tâm lý, mọi hành vi hay phẩm hạnh, rất phức tạp của một cá nhân. André Breton coi Léo Ferré là một trong số các nhà thơ lớn của thế kỷ 20. Benjamin Péret đã chọn một bài thơ của Ferré ("L'Amour") cho vào tuyển tập Anthologie de l'amour sublime [Tuyển tập tình yêu tuyệt vời (Albin Michel, 1956)] do ông biên soạn, đặt Léo Ferré ngang hàng với André Breton và Saint-John Perse, ba nhà thơ đương thời còn sống duy nhất có mặt trong tuyển tập này. Nhận định của Breton: "Ta cần viết lại văn học sử khác đi một tí, chỉ vì Léo Ferré."

 

Léo Ferré sáng tác không ngừng, sáng tác rất nhiều. Ông có một lượng tác phẩm mênh mông. Không chỉ hướng về ca khúc "nhạc nhẹ", mà gồm cả nhạc cổ điển, nhạc opera (La Vie d'artiste, 1954; L'Opéra du pauvre, 1956), nhạc oratorio (La chanson du mal-aimé, thơ Apollinaire, 1954, với dàn nhạc giao hưởng Monte-Carlo, nhờ sự mến mộ của Ông Hoàng Monaco), và điều khiển các dàn nhạc giao hưởng. Ngoài ra ông cũng có viết nhạc cho thơ Rutebeuf, Villon, Baudelaire, Verlaine, Aragon, Rimbaud (Le bateau ivre, 1982; Une saison en enfer, 1991), Apollinaire (Le pont Mirabeau). Như Georges Brassens, Léo Ferré thường làm thơ trước khi sử dụng thơ để làm ca từ. Ông sáng tác mọi thể thơ: cổ điển, tự do, văn xuôi, và ông có viết một cuốn tiểu thuyết chứa đựng nhiều tự sự đời tư — Benoit Misère (Robert Laffont, 1970). Ông đã sống những ngày đen tối ở Saint-Germain-des-Prés trước khi nếm mùi vinh quang và trở thành huyền thoại — huyền thoại của ca nhạc Pháp và của khu phố nghệ sĩ sau thế chiến thứ hai, đã quá vãng.

 

Tất nhiên, ông tả khuynh, có liên hệ với Đảng Cộng Sản Pháp, có xuống đường trong tháng Năm 68, nhưng ông luôn luôn giữ được tinh thần độc lập. Tất nhiên thơ Léo đầy nhạc, và nhạc Ferré ngập thơ. Thơ, nhạc Léo Ferré vẫn nói về tình yêu, thời gian, sự sống, cái chết... những đề tài vĩnh hằng của thơ ca, nhưng với một cái nhìn hoàn toàn khác lạ, dù ông cũng thuộc nòi thi sĩ "đi trên trời xanh đầu bước trong thành phố, bước trong kinh hoàng đầu đi trên hoang đảo" đã tuyệt giống. Dòng Seine vẫn chảy trong thơ Léo Ferré, như nó đã chảy trong thơ Villon, Apollinaire, Aragon, Prévert, Francis Carco, Pierre Mac Orlan... nhưng Paris của ông không là một thành phố sến của "chuyến métro về Belleville", của "ga Lyon đèn vàng", của "Paris có gì lạ không em". Léo Ferré mất ngày14.7.1993, sau cơn bạo bịnh, thọ 77 tuổi.

 

Tác phẩm chính: Poète... vos papiers! [Thi sĩ... cho xem giấy tờ! (La Table ronde. 1956)]; Léo Ferré (Seghers, 1962); Testament phonographe [Chúc thư máy hát (Édition Poche 10/18, 2001)]; La Mauvaise Graine [Mầm mống xấu (Livre de Poche, 2000)]... Vài ca khúc bất hủ: Jolie môme, Paris canaille, Les poètes, Le piano du pauvre, Paname, Avec le temps, Merde à Vauban...

 

---------------------------------

Chú thích của người dịch:

Tôi nghe "Les poètes" vào thời mới lớn, cuối thập niên 50, hay đầu thập niên 60. Thi sĩ cũng là một bài thơ sử dụng thể thơ cổ điển mười hai âm (alexandrin) với vần tréo ở cuối câu (abab), đã để lại ấn tượng mạnh ở tôi. Tôi không bao giờ dám nghĩ rằng mình có thể dịch nổi bài thơ này. Nhưng nó vẫn nằm đâu đó trong não, trong tim tôi từ ấy.

 

Thời gian gần đây, "đi tìm thời gian đã mất", tôi ráng đọc lại, nghe lại, xem lại những cái mình đã đọc-nghe-xem và từng ưa thích, hoặc đã muốn (đọc-nghe-xem) nhưng chưa gặp dịp hay chưa có phương tiện, tiếp cận chúng một lần cuối cùng, trước khi ra đi.

 

Hôm thứ Tư 8.3.06 vừa qua, bỗng dưng tôi lấy bài "Thi sĩ" ra đọc lại chơi. Rồi dịch thử. Câu đầu: "Ce sont de drôl's de typ's qui vivent de leur plume" đã đến với tôi một cách hết sức dễ dàng tự nhiên dưới dạng thơ mười chữ tiếng Việt: "Đó là những kẻ kỳ cục sống bằng ngòi bút". Sau đó, tôi cứ dịch tiếp bằng những câu tiếng Việt mười từ như vậy, độ nửa giờ sau là xong hết, gần như một cách hoàn chỉnh ngay, chỉ cần sửa đổi một vài chữ nhỏ. Sẵn hứng tôi dịch thêm vài bài nữa, cũng nhanh và dễ như vậy, và khá hài lòng.

 

Tôi không trân trọng những cái mình làm được, viết ra, nhưng lần này, nói thiệt, tôi thấy thích thích, nếu không muốn nói là "khoái lắm". Tôi nghĩ, Léo Ferré nếu sống lại (và đọc được tiếng Việt) chắc anh cũng không chê bản dịch của tôi. Tôi nghĩ, vẩn vơ, rằng có thể là vì tôi yêu ca khúc và ca từ của Ferré quá đỗi nên "hồn thiêng" của anh đã về phò hộ tôi chăng? Mà cũng rất có thể, tuy nhìn vào bản dịch nhưng mắt tôi vẫn chưa rời nguyên tác, tai tôi vẫn chưa hết nghe tiếng hát Léo, như một người si tình vẫn nhìn thấy hình ảnh người yêu cũ trong kẻ đã phản bội mình (bản dịch).

 

Rất mong bản dịch "Thi sĩ" đã/sẽ gây được vài cảm xúc nơi người đọc. Bạn nào chưa nghe nhạc Léo Ferré có thể vào "Amazone.fr" tìm nghe thử vài khổ nhạc mẫu. Nhưng làm vậy là với thiện chí của người mù xem voi, rất đáng được... ca ngợi. Cứ thử xem!

 

[THƠ CỦA HOẠ SĨ] Những tiếng động | Phấn và bồ hóng  (thơ) - Kandinsky, Wassily

Wassily Kandinsky (1866-1944), nhà danh hoạ của thế kỷ 20, không chỉ tập trung vào việc vẽ. Ông nói: "Marc và tôi đã ném chính mình vào hội hoạ, nhưng hội hoạ đơn thuần không làm chúng tôi thoả mãn..." Thế rồi, ông làm thơ... Mặt. / Xa. / Mây. / . . . . / . . . . / Một người đàn ông đứng đó với một cây kiếm dài. Cây kiếm dài và to bản. Rất to bản... | Ôi, hắn đi chậm làm sao. / Giá như ở đó có một người nào bảo hắn: Nhanh hơn, đi nhanh hơn, nhanh hơn, nhanh hơn, nhanh hơn, nhanh hơn... [Bản dịch của Hoàng Ngọc-Tuấn]

 

[THƠ CỦA HOẠ SĨ] Con sói nói | Thơ | Kẻ hạnh phúc | Vô đề  (thơ) - Klee, Paul

Paul Klee (1879-1940) luôn được thế giới tưởng nhớ như một thiên tài hội họa, nhưng... ông cũng làm thơ. Trong khi đang nhai một con người, / con sói giảng giải / cho bầy chó: // Nói cho tao biết... đâu... thế rồi... là... / nói cho tao biết... đâu? / thế rồi... là thượng đế của lũ con người?... | Tôi đứng trong bộ giáp trụ kín mít / Tôi không có ở đây / Tôi đứng trong những chiều sâu / Tôi đứng đằng xa... / Tôi đứng rất xa... / Tôi toả sáng cùng người thiên cổ... [Bản dịch của Hoàng Ngọc-Tuấn]