1. Câu chuyện.

Luận sư Ấn Độ Rajneesh Chandra (thường gọi là Osho) nói về hoả táng của Ấn Độ với giọng đùa nghịch cố hữu:

Ấn Độ không làm gì ra hồn cả, luôn nửa vời — một bậc đại thánh của họ nhận định thế, về dân tộc họ. Chăm cũng chẳng hơn gì. Đó là truyền thống văn hoá Bà-la-môn! Xin nhắc lại: truyền thống. Nửa vời ngay cả với vụ việc được coi là linh thiêng nhất: sự chết và đám thiêu. Dù người Chăm chuẩn bị cho sự chết và đám thiêu ngay khi bắt đầu có con cái, hoặc sớm hơn nữa.

Năm 15 tuổi, tôi đã mở to mắt nhìn mẹ tôi vui ra mặt khi lần đầu sắm sửa được đồ chết kaya angwei. Mẹ ngắm nghía, gói lại, rồi cẩn thận treo nó lên xà nhà. Ngang hàng với ciet sách. Như đàn ông Chăm ứng xử với sách, mỗi tháng mẹ rước nó xuống ngắm nghía, gói lại và treo lên. Trang trọng! Cho cha mầy và cho tao. Tại sao, tôi hỏi. Con nít không biết gì đừng có nhì nhằng.

Nhịn ăn nhịn mặc để mua sắm và rồi mang mấy thứ quý giá đó đốt đi ở cuối đời. Đáng lắm chứ. Nhưng có mỗi củi là thứ có sẵn ngay sát bìa rừng thì dứt khoát — không! Khổ vậy đó. Ông anh họ tôi nặng tám mươi kí lô gam hơn, vậy mà bà con chỉ cho anh tiêu đúng mỗi xe củi. Người là người mượn nên, ăn thì đầy bụng nhưng củi lại là củi “lưng” xe. Trai tráng trong họ được mượn đánh xe trâu lên rừng, trước ngày đám lên có một, hai buổi. Thì lấy đâu rặt củi khô. Có buộc khăn lạy ikak khan kakuh nó cũng không chịu cháy cho ra hồn. Chân cẳng người chết thò ra ì xèo. Thế là mọi người được dịp nhốn nháo lên. Đám nhóc đành bỏ dở cuộc tranh giành bạc cắc vừa được vãi ném qua giàn lửa ppaphwơl apwei mà vâng lời quý ngài “nửa vời” để chạy vào làng ôm củi khô về tiếp viện.

Xưa nữa, năm tôi mẫu giáo. Tháng Mười một. Mưa dầm dề. Dịch tả tràn lan. Dịch thì có người chết. Đã chết thì thiêu, không thể khác. Chăm hiếm khi chịu gởi thi hài nhờ thần đất cưu mang ba nau paywa, để một, hai năm sau giở lên roh tagok làm đám khô đam thu. Dẫu nó có lây lan tới ai, tới đâu — mặc. Gia đình có chút thế lực thì càng. Một tuần, có khi hơn nửa tháng nằm đó, trong rạp kajang. Đợi ngày lành khiêng đi thiêu. Thi hài bốc mùi. Dân làng vẫn ăn uống. Cấp Paxeh cứ cho người chết ăn ppahwak, đám trẻ vẫn tối tối mò qua chờ giờ ăn chực chè yaung bu. Vô tư! Lãnh đạn nặng hơn cả có lẽ là ban đàn hát Ong dauh túm tụ tấu khúc tiễn đưa người quá cố. Nhiều đêm như thế, họ ngồi đó e... a... a... cùng với tiếng đàn kanhi não nuột. Giữa khuya nghe mà gai người. Tôi cứ giành với anh Đạm phần phía bên trong tường mà ngủ.

Người chết, lí tưởng nhất là đám lên đam tagok ngày thứ Tư — thứ Năm ở không dauk thauh — thứ Sáu đốn cây hatak kayuw — để thiêu cuh vào sáng thứ Bảy hoặc ngược lại. Còn ví nhắm mắt theo ông bà nhằm ngày không lành, đành phải chịu cảnh nằm rạp đợi. Vừa phiền hà vừa mất vệ sinh, chưa nói đến chuyện người ngoài nói xấu Chăm làm đám táng chặt đầu nhau kauh akauk lấy chín miếng xương cho vào hộp nhỏ klaung đợi ngày vào kut tamư kut.

Lôi thôi quá, nhân dân tiến bộ Caklaing bèn ra tay. Hội Bảo Thọ mời ông Quảng Đại Hồng thuyết về đam thu. Nghe nói ông chỉ tán chuyện ngoài lề, vậy mà bà con vẫn thủng cái lỗ nhĩ. Để rốt cục hết thảy làng Chăm tin nghe dân Caklaing, phá lệ làm đam that. Hú vía!

Chuyện chết chóc nghiêm chỉnh là thế, trong khi củi là khâu quan trọng cuối cùng để giải quyết cho trót sự nghiêm túc kia cứ là vấn đề muôn thuở. Chúng ta chưa bao giờ biết rút kinh nghiệm, khắc phục chuyện gì cả. Buồn cười vậy đó. Đọc đoạn văn của đạo sư Osho, tôi cứ bấm bụng mà cười. Đám tang của cái năm dịch bệnh kia — may thời Ngô Đình Diệm bán rẻ (hay phát không?) cho dân làng thùng dầu lửa — tang gia bối rối chạy tạm ứng được mươi thùng, thi hài mới chịu từ giã người thân, được nhẹ nhõm một cõi đi về nau sang.

2.

Liên quan tới tuỳ tiện chủ nghĩa là vụ lịch. Lịch Chăm xakawi khác với Dương hay Âm lịch, có nguồn gốc Ấn Độ, được Chăm chế biến thành lịch riêng mình. Khi Hồi giáo ghé đất Champa, dân tộc này cũng biết linh động quang quảng cộng tác với lịch Hồi giáo để hợp thời và hợp lòng dân. Nghĩa là nỗi tuỳ tiện được đẩy lên mức cao nhất. Ví có học giả Ấn nào nổi hứng qua xứ này nghiên cứu cũng chịu thua. Ngay trí thức Chăm bao bận thử ra sức cũng đầu hàng cấp Paxeh. Thuở tiểu học, tôi hỏi mẹ hôm nay thứ mấy, bị mẹ la: chuyện ngày tháng có mỗi Cả sư Ppo Dhya quyết, dân áo đen tụi bây ở ngoài chớ mà rớ tới. Mà ngay Ninh Thuận mỗi Dhya trụ trì mỗi cụm trong ba cụm tháp thôi, đã khác nhau rồi, huống chi. Tôi nhớ mỗi khi nhà có chuyện, đám tang bà chẳng hạn, mẹ qua nhà bà Cả sư muk Dhya ngồi cả buổi ăn trầu. Để ngóng ngày pơng harei.

Lịch Chăm linh thiêng là điều không bàn cãi rồi. Thế mà mỗi vùng, mỗi thầy guru cứ tuỳ tiện thay đổi, tuỳ ý làm khác và tuỳ nghi dùng — vô tư. Xakawi bak nưgar lịch khắp xứ là vậy. Chẳng chết ai. Katê rơi ngay vào tháng Mười, chưa đầy tháng sau ngày nhập học. Đụng đầu Katê, Trường Trung học Pô—Klong cho học sinh nghỉ “Tết”. Không cho không được. Nhưng Panrang rồi Parik rồi Pajai ăn ba Katê mỗi nơi mỗi khác, cách biệt tới cả tháng. Vẫn ổn thoả và vui vẻ cả làng. Chẳng ai lấy đó mà nhăn trán làm điều! Học giả Thiên Sanh Cảnh thuở sinh thời có buột miệng: đời tôi thống nhất được lịch cho Chăm bốn vùng là xuôi tay nhắm mắt mơ người được rồi. Khó nỗi là ông nói đâu dẫn chứng rành mạch đó, như thật. Nhưng Chăm nghĩ: đó chỉ là một trong những suy diễn pacannư thôi! Vâng thì bác nói phải thì tụi em nghe. Cũng đãi cơm, cũng gật gù. Nhưng khi bác quay đi thì tụi em cứ theo thói cũ mà hành sự. Thế là mạnh ai nấy làm. Xã hội Chăm vẫn tiến đều đều...

Mãi mùa Hè 1990, một hội nhí: Hội Bảo Thọ Caklaing (Châu Văn Mỗ làm Hội trưởng, Quảng Đại Hồng thủ ghế phó, tôi mới ba mươi tuổi đầu được tín nhiệm dồn phiếu chức thư kí Hội) mới xắn tay áo vào cuộc. Vừa thoát khỏi năm tháng trường kì ăn độn gây cấn, ba khoán rồi khoán trắng, Hội quyết nhóm họp các chức sắc Cam Ahier cả khu vực về bàn thống nhất lịch xakawi. Đó là việc làm to con và to gan. Nhưng lạ, tại đó, anh em bà con hả lòng hả dạ bak tung bak hatai, chỉ qua hơn giờ đồng hồ tâm tình. Chú ý: tâm tình chứ không là bàn cãi, thảo luận đầy tính khoa học.

Hơn trăm năm trước, tác giả Ariya Harei Mưlơm lớn tiếng rủa, nhà nào hôm nay còn dùng sai xakawi thì sẽ bị tàn mạt cả dòng họ. Chăm hiện đại có học, vẫn biết sợ. Sau cuộc nhất trí đó, nhóm trí thức gồm ông Trượng Văn Sinh, anh Sử Văn Ngọc, Châu Văn Trợ lĩnh sứ mệnh biên soạn lịch thống nhất rồi đi vào Phan Rí, Ma Lâm thương thuyết theo tinh thần “tình cảm là chính”. Chớ dại dột mà đi cãi nhau với nói chuyện khoa học chi chi cho nhọc, cứ nỗi Chăm mình Cam drei mà vận dụng. Như nghệ với vôi yuw kanhik saung cur, mọi người một lòng một dạ, mỗi vùng chịu nhích qua một tí. Không phải em trúng hay bác trật đâu nhé. Cánh Pajai bác ăn Katê tháng Mười một, bên Kraung thì tháng Chín, thôi thì ta dồn về tháng Mười đi, mỗi bên chịu xê qua xích lại xíu là được. Mỗi thao tác giản đơn đó thôi, xakawi từng là nỗi ám ảnh trí thức hàng trăm nay nay, đã trùng khớp laik saung gơp ngon lành.

Nhưng rồi, mươi năm sau, truyền thống tuỳ tiện chủ nghĩa Chăm đã làm cú lặp lại ngoạn mục: Xakawi lại bak nưgar! Cả trong Chăm Bà-la-môn Cam Ahier lẫn Chăm Bàni Cam Awal. Nhưng thế nào rồi vài năm nữa cũng có cuộc họp khác để gom nó về một mối cho coi, giải quyết nhàn cư cho bao người.

3.

Đâu đã hết!

Chuyện chữ viết akhar thrah mới nhiêu khê. Akhar thrah — có thể nói Chăm trân trọng hàng đầu. Họ xem đó là công trình thiêng liêng của thần thánh. Giấy có chữ thì tuyệt không được làm giấy loại, dùng đi vệ sinh thì tối kị. Không đạp lên chữ, không bước qua chữ, cả không để cho cái bóng của mình che mất chữ!

Linh thánh là thế, yêu quý là vậy nhưng họ vẫn cứ mạnh ai nấy viết. Có mỗi chữ mới — biruw, Từ điển Aymonier (1906) ghi 5 lối khác nhau, chữ hoa — bingu có đến 10 cách viết! Và không trang nào suốt nửa ngàn trang khổ to là không như thế. Có chết chóc ai đâu. Chăm vẫn cứ là dân tộc chưa hề “thất học”! Còn nếu hôm nay ông không đọc nổi các văn bản chép tay ông bà, đó là lỗi ông dốt chứ dứt khoát không phải tại Chăm. Ông chưa sạch nước cản ka o truh G/ L.

Suốt chiều dài lịch sử, akhar thrah chưa bao giờ gọi là nhất quán. Có chữ K thôi, mỗi thời đại viết mỗi khác. Chăm Campuchia khác Chăm Việt Nam, Chăm cuối thế kỉ XIX khác Chăm đầu thế kỉ XXI. Tại sao ông bà ta không chịu ngồi lại để bày cách thống nhất? Đơn giản lắm: Chăm có thể khác nhau ở mọi thứ, nhưng tuỳ tiện chủ nghĩa thì ta rất nhất quán. Chính điều đó làm cho Chăm là Chăm. Đó là truyền thống, là đậm đà bản sắc. Ba bận thuyết (lần thứ ba vào Hè 2001 trước 300 giáo viên từ các trường có dạy chữ Chăm) về ngôn ngữ tại Caklaing, dù sanh sự tới đâu, tôi chưa hề dại dột đụng vào vụ “chuẩn hoá” chữ mẹ đẻ cả! (Xem thêm: Inrasara, “Chuyện chữ 1, 2, 3”, Tienve.org).

Nhắc lại tin đồn thất thiệt về dân Caklaing sanh sự, tôi mới có bức thư giải minh này cho thằng bạn. Bức thư dài, vài tháng sau khi tôi vào làm ở Sài Gòn, ngay lúc tôi vừa thoát khỏi sự đè nặng của dư luận Chăm về tôi. Đó là lần đầu tiên và duy nhất tôi để thứ tâm lí này đè lên tâm hồn phiêu lãng của mình:

4.

Luận sư Rajneesh Chandra viết tiếp:

Ấn Độ không thèm có bộ sử nữa là. Mãi khi người Anh đến, họ mới viết sử cho Ấn. Nhưng chớ mong loại sử đó ngấm vào tâm hồn dân Ấn. Đức Phật có thể sinh vào thế kỉ thứ V hay thứ VI trước Công nguyên hoặc sau đó năm trăm hay ngàn năm, hoàn toàn không quan trọng. Hiếm kẻ rỗi hơi để tâm. Nhưng nếu có ai bảo đứa chăn trâu đang đứng bờ lúa kia không có Phật tính thì họ cãi cho đến hết ngày!

Chăm cũng chả ngán!

Địa danh Harơk Kah, Harơk Kah Harơk Dhei hay Harơk Kah Dhei chính xác ở đâu không quan trọng? Hầu hết trí thức Chăm thế kỉ XX, từ Thiên Sanh Cảnh cho đến Lâm Nài,... chắc mẩm Harơk Kah ở Quảng Bình, nghĩa là nơi cực Bắc của Vương quốc Champa cổ. Một câu hát trong ca khúc hiện đại của Đàng Năng Quạ:

Chăm Ninh Thuận và Bình Thuận ngày nay còn truyền [hay tưởng tượng] rằng đó là vùng núi mọc một loài cỏ harơk khá cao, mùa gió Bấc thổi, cỏ này giạt ra hai bên tạo dáng như hình đầu người chải tóc, để lộ một cái trán dhei rộng.

Tiến sĩ Po Dharma dứt khoát rằng Harơk Kah ở Phú Yên, nghĩa là cực Bắc của Tiểu bang Panduranga thuộc Vương quốc Champa. Chăm có đọc phải đoạn đó họ cũng à hén, đúng lắm. Nhưng chương trình chỉ ngưng tại đó thôi. Nhà sử học Shine Toshihiko, qua trao đổi với Inrasara ngày 26.12.2004, kể già làng Raglai tại một làng thuộc khu vực phía Nam Lâm Đồng cho rằng nó ở đâu về phía Bắc cách làng ông ta khoảng 30 cây số. Một “sử liệu” giấy vàng mực đen khác còn ghi Harơk Kah ở đâu tít Hà Nội nữa. Câu 108 trong Trường ca Ariya Ppo Parơng:

Harơk Kah có mặt ở cả bốn trú xứ nêu trên hay nhiều hơn nữa, không là vấn đề. Bởi đơn giản nó vừa mang tính sử học — sự kiện vừa chỉ là địa danh ước lệ. Nó là cực Bắc của Vương quốc. Khi Champa thụt lùi tới đâu, Harơk Kah chính là nơi đó. Còn ví vị nào mang tham vọng [hão huyền] toàn thể Chăm giơ tay nhất trí cao nó là đâu, thì mới thành chuyện. Ngốc vậy chứ!

Mùa mưa năm 1998, một cụ tại Kraung phiền trách tôi:

— Cậu nó cục bộ chứ, cứ nghĩ Ppo Klaung Girai sanh tại Caklaing mình. Tôi cá cậu, đang giữa mưa gió này, tôi dẫn cậu đến chỗ mẹ ngài chôn nhau ngài. Lúc đó cậu mới hiểu ra...

— Thì em cãi bác đâu. Bác vẫn trúng mà. Nguyên quán với trú quán của ông vua này nhiều lăm lắm, chớ phải riêng quê em hay làng bác. Mà ông đâu có chịu chết, ông hoá thân lwak ywơn. Thế thôi. Ppo Riyak đẹp trai phương phi là thế, sau khi bị bão biển đánh đắm chiếc tàu, đã hoá thân thành anh tiều phu xấu xí lên tận đất Churu lấy vợ, mai danh ẩn tích.

Vậy đó, với Chăm, lịch sử đã biến thành huyền sử. Huyền sử này được mấy thế hệ nghệ sĩ tưởng tượng thêu dệt nên bao nhiêu là bài tụng ca Damnưy hát khắp lễ hội. Mỗi nơi mỗi khác, mỗi guru mỗi khác. Chúng biến thiên và biến hoá vô ngần. Từ lời hát cho đến sự kiện. Ppo Klaung Garai là Ppo Pan Mưta là Cei Dalim là Cei Praung là Ppo Tang,... muôn ngàn sai biệt. Khác hẳn với những gì các ông sử gia Tây/ hay sử gia Chăm sùng bái Tây viết lịch sử Champa theo nhãn quan khoa học Tây. Như Maspéro với Royaume du Champa chẳng hạn. Ở đó mà ngây ngô nghĩ rằng Chăm toàn phần tin nó. Chăm chỉ “tham khảo” nó cho vui thôi.

Thế nhưng, cần nghiêm nghị đặt câu hỏi: có phải thế chăng mà Chăm mất đoàn kết để cuối cùng bị tiêu diệt? — Sức mấy! Chính nó, chính sự sáng tạo tuỳ tiện đầy tuỳ hứng này đã làm nên sức mạnh tiềm ẩn của văn hoá Champa. Nó hun đúc tâm hồn, tâm tính Chăm, chiều sâu truyền thống Chăm. Ngược lại, bội phản nó, dân tộc đó bị tiêu diệt. Tôi không nói đất nước, mà — dân tộc.

Quê hương tan rã, tên một cuốn tiểu thuyết của Chinua Achebe, nói đúng tình trạng và tâm trạng dân tộc, đất nước ông. Ariya Glơng Anak còn hơn thế. Ra đời vào đầu thế kỉ XIX [năm 1832, hoặc có thể trước đó khá lâu, như ông bà ta cho là vậy], khi toàn bộ lưu dân Chăm chạy loạn tản mác khắp nơi. Anh không nhìn ra em, chú không nhận ra cháu Ai o krưn ka adei, mik o krưn lac kamwơn. Chăm chết như rạ Cam mưtai yuw anrơng. Để khi Thiệu Trị xuống chiếu kêu gọi Chăm từ khắp miền núi về, lúc đó Chăm chỉ còn 8.000 người. Hãy nhớ con số này — 8.000 người vào năm 1842.

Trước đó mười năm, vào thời điểm khốn quẫn nhất của định mệnh lịch sử dân tộc, có ba thái độ trí thức mang tính quyết định được đưa ra. Twơn Phauw, Glơng Anak và Pauh Catwai là các khuôn mặt tiêu biểu. Trí thức cô đơn:

Glơng Anak hỏi ông, và hỏi cả hiếm hoi người đang thức giữa đêm trường ác mộng này? Và đây đó đã có tiếng đáp vọng lại. Twơn Phauw chủ trương bạo động [cả hành động], và đã thất bại. Hậu quả của nó thật khôn lường. Pauh Catwai: cần bảo tồn nền văn hoá to lớn mà dân tộc đó xây dựng nên. Còn Ariya Glơng Anak — bằng nhãn quan vượt thời đại — chú ý đến sự sống còn của sinh mệnh con dân Chăm.

5.

Ariya Glơng Anak và Pauh Catwai dạy gì?

Ông không kêu gọi cấp Paxeh, Acar cần ngồi lại bàn chuyện thống nhất lịch. Hoặc nhắc Cam Ahier tổ chức đám thiêu cho nghiêm túc xíu. Không! Còn có điều gì khác quan trọng và cấp thiết hơn, lúc đó.

Trích đoạn Tiểu thuyết của Khan, năm 1833, khi nhân vật Hathaw bị dính đạn chết nơi Khu Bưng biền thuộc vùng núi Càná, sau trận càn của Minh Mạng:

Glơng Anak và Pauh Catwai không kêu đòi chuẩn hoá akhar thrah để mọi người viết cùng một kiểu hệt như nhau chữ truyền thống. Cứ tưởng tượng cái nỗi giới “trí thức” ta năm ngoái, có mỗi dar sa crauh au hay balau/ không balau mà đã kéo nhau ra tận “quốc tế” hoặc lập thư nặc danh tố cáo lẫn nhau. Nhì nhằng suốt cả năm. Để qua vụ cãi cọ vô bổ này, anh em chia bè phái rồi không thèm nhìn mặt mũi nhau. Mà ôi hỡi cho Chăm hiện đại. Tôi chả liên can gì cũng bị dính mẻ đâu văng tới. Rất vớ vẩn!

Nếu bà chị thích viết theo Từ điển Moussay (1971) hay ông anh khoái lối viết của Ban biên soạn sách chữ Chăm (1985), hay gì gì khác nữa thì cứ việc. Ăn nhằm gì ba cái lẻ tẻ mà nghiêm trọng với nặng trĩu cái cõi lòng. Ngay từ năm 2001, tôi cho Tagalau viết cả hai kiểu mà, có bà con nào đâm đơn lên tận Trung ương kiện tụng là phá hoại truyền thống cha ông đâu!

Ông Glơng Anak và Pauh Catwai càng không nuôi tham vọng viết bộ chánh sử về vương quốc Champa, để nhồi sọ con nít nữa. Mới tập tểnh abc tinh thần Tây mà vội lên giọng chê bai truyền thống Xakkaray, Damnưy ông bà thiếu khoa học, thì không gì trẻ con hơn. Hậu hiện đại postmodernism quyết đánh tan tinh thần dĩ Âu vi trung Eurocentrism cực đoan tệ hại đó. Nếu nhà ông khoái thế thì ông cứ làm đi, có gì mà to con la lối hết ông này đến bà nọ! Xakkaray Chăm hoá thân cư ngụ trong văn chương, lung linh sinh động trong lễ hội dân gian, để tồn tại vĩnh cửu giữa lòng dân tộc. Nó chính là Huyền sử ở cấp độ cao nhất.

“Tôi vẫn mãi mãi không nhất quán”, Rajneesh Chandra nói thế. Và Huyền sử Damnưy cũng thế. Nó vừa là nhân đồng thời là quả của tâm hồn Chăm.

Nhưng rồi rốt cục, ‘tuỳ tiện’ chủ nghĩa rất đỗi thiếu khoa học kia đưa dẫn chúng ta về đâu? — Không về đâu cả mà, về suối nguồn tinh khiết của bản thể Chăm. Dẫu truyền thống ta tổ chức dạy học với số lượng rất hạn chế, có khi chỉ một xeh một guru, nhưng xưa nay có Chăm nào không đọc nổi chữ mẹ đẻ? Trong bốn ngôn ngữ dân tộc thiểu số có mặt trong chương trình Tiểu học sau đất nước thống nhất, “công tác dạy và học” tiếng Chăm được đánh giá là tốt nhất. Dẫu lịch sử Champa hoàn toàn vắng mặt trong mọi cuốn sách giáo khoa

nhưng hầu hết Chăm đều hiểu đầy ảo diệu Xakkaray dân tộc qua hàng trăm Damnưy tồn tại dưới mọi hình thức Rija. Dù bao ngáng trở, anh chị em vẫn nhớ về nguồn cội xa thời gian và dài không gian để làm cuộc hành hương nhiều bất trắc (Xem thêm: Trà Vigia, “Mĩ Sơn đường về”, Tagalau 2, 2001). Một xã hội không ăn xin, không đĩ điếm. Người nữ không ai là không biết múa (Trần Wũ Khang đùa rằng cô gái Chăm nào không biết múa thì cần đặt lại vấn đề dòng máu). Tuyển tập Tagalau cứ tồn tại, cho dù cuộc văn chương chữ nghĩa có bèo bọt tới đâu. Và cuối cùng: chính được cưu mang và dưỡng nuôi bằng/ với/ qua tinh thần ‘tuỳ tiện’ chủ nghĩa, hôm nay Chăm đã đếm đầu yap akauk được hơn 15 vạn dân.

Hãy nhớ: đó là con số của năm đầu tiên của thiên kỉ mới.

Thế nhưng, Chăm hiện tại đang đứng trước nguy cơ rã tan, nghiêm trọng và bức bách ngàn lần hơn thời Glơng Anak, Pauh Catwai! Mươi năm qua: toàn cầu hoá, APEC, WTO, môi trường xã hội nông thôn bị phá vỡ, chế độ mẫu hệ tưởng cố kết muôn năm nay đã nát như bột bỏ cối giã raung yuw ra ba thauk di rathung, thanh niên tràn vào thành phố kiếm việc, xuất khẩu lao động Mã Lai, làng palei trống huơ trống hoác, nạn cướp giật, HIV, hiếp dâm, dân Caklaing hiền hậu là thế cũng xảy ra vài vụ đánh lộn [với nhau/ với thanh niên Kinh lân cận], không ít cô gái Chăm mang bồ [hay mang bầu Kinh] về làng

vân vân... (Xem thêm: Inrasara, “Vấn đề Chăm hôm nay & Tương lai cộng đồng” trong Văn hoá — xã hội Chăm, nghiên cứu và đối thoại, NXB Văn học, H., 2008).

Trước thực trạng bi thảm này, quý ngài siêu học thức hiện đại còn ham hố cãi nhau về nỗi K, Kh, G, Gh... nữa không? Cãi nhau — được thôi, nhưng cãi sai và quá quắt. Hay quý ngài không thấy, không chịu mở mắt thấy, hoặc có thấy nhưng cố làm như người mù?!

6.

Đâu là thông điệp? Glơng Anak và Pauh Catwai chưa bao giờ ý định gởi lại thông điệp anha. Tác phẩm văn chương không dại dột làm thế. Nhưng ở vào thế mạt vận của dân tộc:

Lời trối trăng ấy, suốt mấy thế hệ Chăm trân trọng đón nhận. Cha ông ta chép truyền tụng. Glơng Anak từ một cù lao xa xôi đi trở về. Ông để lại cho đời một tập thơ, rất mỏng. Rồi ông đi đâu không ai biết. Làm vô danh giữa trời đất. “Thông điệp trong cái chai lại là một bài thơ và do đó, là một dạng thông tri đặc biệt”, Edward Hirsch viết như thế trong Message in a Bottle. Thông điệp nằm đó, trong im lặng nơi đáy ciet sách của mỗi gia đình. Liên tục trong nhiều thế hệ, các hậu duệ của người đã đón nhận trang trọng bức thông điệp này.

Glơng Anak đã dạy gì?

Pauh Catwai dạy Chăm khiêm cung, không dạy Chăm HÈN.

Không ngờ tám năm sau của thiên kỉ thứ ba Công nguyên, chính tôi nhìn tận mắt, nghe tận tai một vị trong một hội nghị đã réo đủ chục mười hai lần cái kính thưa. Ông ta — đồng tộc Inrasara, hậu duệ của Pauh Catwai, Glơng Anak như thế đó. Quả thật chiều hôm ấy, tôi muốn tìm gò mối mà lủi vào dwah katoc blauh lwak! Ai khiến ông ta thế kia chứ? Một gương [sáng] cực xấu cho thế hệ trẻ: thói bợ đợ ươn hèn? Rồi một vị nữa, với bà con quê mùa thì mặt vểnh lên như chàng hiu pađak tada yuw krat, nhưng trước quý quan lại đi bằng lưng. Thê thảm! Tôi, hoàn toàn ngược lại. Trước hội nghị hay đại hội to/ nhỏ bất kì, tôi cứ mỗi kính thưa hội nghị mà chơi. Nếu có anh em văn nghệ sĩ tại đó, tôi lèn thêm phần hậu tố và thưa đồng nghiệp. Còn với sinh viên thì bạn sinh viên thân mến. Chả ai bắt bẻ tôi, hay qua vụ đó mà đi thu hồi thẻ hội viên Hội Nhà văn của tôi cả. Glơng Anak hay Pauh Catwai có dạy họ làm thế đâu!

Glơng Anak dạy Chăm yêu thương, không dạy Chăm CĂM THÙ.

Dẫu bao nhiêu ngộ nhận với phiền toái, tôi luôn yêu thương phơi mở, vô ngại tâm và kiệt tận tâm ppalai tung tian. Chuyện cười ra nước mắt. Tổng kết văn học Việt Nam 2007 vừa đăng báo, sáng lò mò dậy dòm điện thoại di động, hơn mươi bạn văn không được nhắc tên trong bài viết, nhắn tin trách móc tôi hoặc gợi ý ni nớ. No problem. Có ba tin nhắn nặc danh nâng cấp tôi này nọ nữa! Tôi vui vẻ kể chuyện này trong bài “Nhà thơ, nỗi hôm nay”. Nửa tháng sau bài lên Tienve.org, một bạn thơ trẻ tình cờ gặp tôi, than phiền với ánh mắt lãng tránh: chú muốn ám chỉ cháu. Tôi kêu lên ô là là! Vậy là bạn tự khai mình là một trong ba rồi, khờ khạo vậy chớ! Cứ ảo tưởng mình là cái rốn nên mới ra nông nỗi. Tập thơ bạn mới ra lò năm 2008, trong lúc Sara tui làm cái tổng của năm ngoái cơ mà.

Cần “giải sân hận” là vậy. Nếu để bụng thì bụng đâu mà chứa?

Cổ nhân dạy Chăm hiểu định mệnh dân tộc, tìm về bản thể nguyên tính của Quê hương.

Glơng Anak:

Pauh Catwai:

7.

Chăm tiếp nhận và hiểu thế nào bức thông điệp?

E. Hirsch cho rằng “đọc thơ là một cuộc phiêu lưu trong sự cách tân, một hành động mang tính sáng tạo, một sự khởi đầu mãi mãi, một cuộc tái sinh của niềm ngạc nhiên”.[1] Wallace Stevens gọi người đọc là “học giả của một ngọn nến”.[2] Chăm còn hơn thế. Không thể đọc Glơng Anak với con mắt soi mói của nhà nghiên cứu cân đong đo đếm câu chữ. Đã có kẻ làm như thế và tuyên tất cả sai bét, riêng mỗi ta đúng. Ngay lối tuyên bố ngạo mạn này đã sai lạc tinh thần thông điệp Glơng Anak rồi.

Nếu bạn khả năng giảng giải lang yah, tầm chương trích cú Glơng Anak ở câu, đoạn nào bất kì mà tâm bạn chưa tận diệt ppalai tung tian mọi căm thù sâu kín janưk mưbai dađơp kawơk, là bạn còn chưa hiểu Glơng Anak. Khi tâm hồn bạn còn trì nặng nỗi oán trách nhỏ bé, suy nghĩ nhỏ bé, hay bạn còn nuôi ý định âm u triệt tiêu ai đó, không biết cảm thông và tha thứ, là bạn chưa hiểu tinh thần Glơng Anak. Khi bạn chưa mở tâm từ bi với những con người hèn yếu xung quanh, với mọi sinh thể trên thế gian mỏng manh này, là bạn chưa thể sẵn sàng đón nhận thông điệp Glơng Anak.

Glơng Anak chấp nhận nhiều cách hiểu. Ông bà ta từng cho Glơng Anak được viết trước đó từ lâu lắm, để đoán trước glơng anak chuyện cũ hay cuộc hôm nay. Và họ nghĩ: nó rất ứng! Từ sinh thời Thiên Sanh Cảnh và mãi tận bây giờ, vẫn như thế. Chúng ta diễn giải và suy luận pacannư triết lí Glơng Anak, giở Glơng Anak để đoán thời thế, mang Glơng Anak và Pauh Catwai ra răn dạy và cả hù doạ con cháu. Mươi năm trước, khi xếp Ariya Glơng Anak vào dòng “Thơ thế sự” trong Văn học Chăm khái luận, tôi đã bàn về thi phẩm này trong chiều hướng đó. Nhưng tôi vẫn chấp nhận lối hiểu khác. Hiểu và chấp nhận lối hiểu khác mình.

Ngày mai, có thể dân tộc Chăm tan rã [như đất nước đã từng rã tan hai thế kỉ trước đó]. Và chúng ta lần nữa phiêu giạt, xa và mỏng hơn, chìm khuất giữa những dân tộc xa lạ, nền văn hoá khác lạ. Nhưng khi ta còn mang trong tâm khảm thông điệp Ariya Glơng Anak, Pauh Catwai, và nhất là khi tinh thần Damnưy Cam vẫn hiện hữu nơi thẳm sâu tâm hồn ta, ta vẫn cứ là Chăm. Độc đáo và độc nhất. Làm phong phú và đa dạng văn hoá và tinh thần cộng đồng bản địa nơi ta tạm trú!

Thâu thái tinh thần khoa học, đúng thôi — không vấn đề gì cả. Nhưng khi ngài một mực nhất tề áp đặt nó vào mọi lãnh vực, mới phiền. Có những cõi miền mà cánh tay khoa học không thể với tới. Với tinh thần Ấn Độ hay Chăm thì càng. Còn ví ta cứ mê tín và sùng mộ nó, ta muôn năm làm kẻ nô lệ không hơn.

Khi Tư tưởng suy đồi, Tư tưởng biến thành triết lí, triết lí trở thành môn học ở Đại học, tại đó người ta cho ra lò bao nhiêu là tiến sĩ triết học mà hiếm khi sản sinh nổi một nhà tư tưởng:

Khi tôn giáo suy đồi, nó biến thái làm một thứ tổ chức giáo hội với đủ dạng thức nhân danh Thượng đế trục lợi những đầu óc ngu muội:

Năm ngàn năm trước, Adinatha — đạo sư Jaina giáo — đã dõng mãnh làm cuộc cách mạng lật đổ phế truất Thượng đế. Con người trở thành trung tâm của tôn giáo, chứ không phải Thượng đế. Nhưng cuộc cách mạng về một tôn giáo phi Thượng đế đó “đã bị chìm mất trong sa mạc của sự khắc khổ và sự hành xác”. Hai mươi lăm thế kỉ sau, Đức Phật đi theo con đường khác: thiền định. Phiền là hàng đồ đệ đã không hiểu ngài, biến Đức Phật thành một vị thần khác, đặt ngài lên bệ thờ, thay vào sự vắng mặt ấy. Từ đó, “ý tưởng này cũng bị chìm mất trong một sa mạc khác, và đó là tôn giáo có tổ chức, có định chế” (Sđd, tr.270—277).

May, tư duy Chăm chưa đến nỗi suy đồi. Tôn giáo cũng thế. Đó là thứ tôn giáo phi tôn giáo: “Không cần bất cứ Thượng đế nào, không cần bất cứ giới tăng sĩ nào, không cần bất cứ tổ chức nào”, như Rajneesh Chandra.

Không ai hiểu từ bao giờ, trên mảnh đất miền Trung nắng gió này, dân Champa đến cư trú. Mãi năm 192, khi sử gia Tàu đặt cho nó cái tên khai sinh: Linyi — Lâm Ấp, người thiên hạ mới biết nó hiện hữu như là một vương quốc. Nơi ấy, dấu ấn tôn giáo đầu tiên được biết đến là Bà-la-môn Brahmanism, sau đó Phật giáo nguyên thuỷ, rồi thì Ấn Độ giáo Hindouism đến ngồi dai dẳng. Thế kỉ VIII, Phật giáo Đại thừa mới quá bộ sang và được Champa cho ở lại phòng khách suốt 300 năm. Đồng Dương lúc bấy giờ được xem là một trong ba trung tâm Phật giáo Đại thừa trội nhất Đông Nam Á. Nhưng chỉ có thế. Sau thế kỉ X, khi tôn giáo mang tên Đức Thế Tôn bị treo bảng hết giờ tiếp khách ở Champa thì lần đầu tiên người ta loáng thoáng thấy bóng thương nhân Hồi giáo lần mò về buôn bán trên mảnh đất giàu trầm hương và kì nam này, để đến thế kỉ XV, tôn giáo của nhà tiên tri Mohamet nghiễm nhiên thành lực lượng chính trị đáng kể, lấn sân Bà-la-môn đang suy thoái khắp Đông Nam Á cùng với nền văn hoá Ấn Độ cưu mang nó.

Thế nhưng Hồi giáo từ sa mạc Ả Rập nhập địa ruộng lúa Đông Nam Á, đến đất nắng Champa thì đã thay da đổi họ hẳn. Ngay cái lối đánh đàng xa cũng đã khác. Bàni Bani

là sáng tạo vô tiền khoáng hậu của Ppo Rome hồi giữa thế kỉ XVII, khi nhận thấy con dân mình chỉ bởi mấy đức tin vớ vẩn mà cãi vã với rầy rà nhau suốt. Thế là ông cho vời tất cả tới, và xáo trật tự và đổi áo,... Để cuối cùng nó ra tôn giáo Chăm không giống ai. Bởi có đâu trong vũ trụ bát ngát mà hàng giáo phẩm tôn giáo này vui vẻ qua làm lễ cho tôn giáo kia không? Có đâu trên trái đất mà tín đồ đạo này dâng lễ cúng cho giáo sĩ đạo kia tín thành như ở Chăm không? Có nơi nào một lễ lớn như Rija Nưgar hai tôn giáo cúng thần ew yang như nhau, các lễ quan trọng như Pakap Haluw Kraung... hai bên giáo sĩ đồng lòng bắt tay thực hiện? Hay có nơi nào đã đẻ ra một giáo phái giữa là Mưdwơn cùng vui vẻ lễ cho cả hai bộ phận tín đồ? Có lẽ không đâu cả.

Sự hỗn dung và tiếp biến tín ngưỡng bản địa tiền tôn giáo với năm tôn giáo nhập cảng xen kẽ và chồng chéo tạo thành thực thể vừa đa dạng vừa phức hợp sinh động, hoà quyện nhuần nhị trong đời sống tâm linh Chăm.

Ở Bàni: Năm điều luật cơ bản của Hồi giáo hoàn toàn bị lãng quên; bên cạnh đức tin vào Alwah, họ còn thờ cả thần Mưa, Biển, Núi... và cúng ông bà tổ tiên; không còn nhớ đến việc hành hương La Mecque; việc cầu nguyện mỗi ngày, ăn chay vào tháng Ramadan và công cuộc bố thí chỉ được thực hiện vào mùa Ramưwan và có mỗi giới tu sĩ đảm đương; và nhất là Chăm Bàni hoàn toàn theo chế độ mẫu hệ nên, đám cưới, đám tang đều theo họ mẹ.

Phía Bà-la-môn, luật Manou (Manava dharma) — thừa nhận chế độ đẳng cấp castes qua bốn loại màu sắc varna (Chăm gọi là bar): đẳng cấp tăng lữ Bà-la-môn brahmanes, đẳng cấp chiến binh kshatrya, đẳng cấp nông dân, chăn nuôi và thương nhân vaishya, và đẳng cấp cuối cùng sudra, gồm tôi tớ, thợ thủ công — qua thời gian, đã bị Chăm biến cải đến không còn dấu vết chính thống. Chỉ có tầng lớp áo trắng aw kauk gồm tất cả hàng giáo sĩ các loại và áo đen aw juk hay gaheh là “tín đồ”. Những con người tài năng nhất xuất thân từ cả hai tầng lớp, đều có thể một tay một chân góp vào điều hành xã hội — vô phân biệt.

Đó là tự do tôn giáo ở cấp độ cao đẳng. Đầu tiên người khai sinh dân tộc là Ppo Inư Nưgar được đặt lên vị trí hàng đầu. Khi Hồi giáo vào Champa, ông bà sẵn sàng dành cho Allah là đấng tối cao ngồi ngôi vị đó, mời Ppo Inư Nưgar xuống hàng thứ hai. Ai nhất thì tôi thứ nhì. Rồi cùng đồng hạng huy chương đồng là các vua có công được thần hoá: Ppo Klaung Girai, Ppo Rome, Ppo Xah Inư... Rất ư bình đẳng! Còn hàng triệu triệu linh hồn tổ tiên luôn được con cháu dành niềm thành kính trong kut. Chăm có tháp bimong, chùa sang mưgik, có nghĩa trang kut, ghur, có kinh sách tapuk agal với đủ đầy nghi thức... Họ có thể đến và đi, thực hiện hay không một cách tự nguyện. Chăm có tôn giáo cho người bình dân, trí thức, cho trí tuệ và cả cho bậc trí huệ.

Đánh giá một dân tộc, không chỉ ở dân tộc đó sản sinh bao nhiêu vĩ nhân mà còn và nhất là ở họ đối xử với vĩ nhân của mình như thế nào?

Ai biết đâu là đẳng cấp xuất thân của Glơng Anak, Pauh Catwai?

8.

Với tôi, Glơng Anak và Pauh Catwai không dạy tôi gì cả ngoài cho tôi biết nhận mình là và học làm người Chăm, một Chăm đầy Chăm tính hay, nói như Chân dung Cát: “Chăm bị con rồng liếm”. Vậy thôi, cũng đã là nhiều.

Khi thất vọng với bao chuyện văn chương chữ nghĩa, hay quẫn bách qua mấy nỗi Chăm và nỗi người, trái tim tôi tan chảy giữa những chán nản không lối thoát, tôi luôn tìm về Glơng Anak. Tắm gội lần nữa nơi nguồn suối trinh nguyên của cảm xúc và tư tưởng. Tôi học lại bài học đau khổ và yêu thương ban đầu từ quá khứ. Một truyền thống quá khứ không phải là thứ trật tự lớp lang gồm những sử kiện — lịch sử đất nước kinh qua hay tổng hợp/ chiết trung các thành tựu văn hoá dân tộc đạt được — chỉ là tiện ích cho sử học nhà trường hay toan tính thực dụng cuộc sống thường nhật không hơn — mà, truyền thống được coi như một lối đi dẫn về nguồn suối uyên nguyên nơi ấy những phạm trù và khái niệm truyền thống — phần nào đó — được [tiếp nhận và] sáng tạo cách đích thực “... access to those original “wellsprings” out of which the traditional categories and concepts were in part genuinely drawn” (M. Heidegger, Being and Time: Introduction, Sđd, p.66).

Đó chính là sử tính Geschichtlichkeit.

Từ giữa lòng sử tính đó, đứa con của Đất được thông điệp triệu vời để canh giữ thông điệp. Không như một thủ kho. Càng không trách vụ đội trên đầu thông điệp. Mà là đối thoại thầm thì với thông điệp và được thông điệp phơi mở và trao tay phần ẩn ngôn chưa được thông báo của nó. Từ đó đứa con mang tinh thần thông điệp đi vào lòng đời.

Tinh thần thông điệp thể hiện sinh động qua nhiều thể cách, linh thánh và trần tục, vừa thiêng liêng cao cả vừa gần gụi đời thường, to lớn bên cạnh nhỏ bé, nghiêm trang mà khá xuề xoà. Ppo Klaung Girai, Ppo Rome, hay Ppo Hanim Pơr, Nai Tangya Bia Atapah,... là các vị vua tài ba, anh hùng liệt nữ được thần thánh hoá. Công đức chư vị được ông bà lưu lại trong các Damnưy tụng lên vào những dịp đại lễ long trọng, linh thánh. Thế nhưng lí lịch của họ đã được nghệ sĩ Chăm đời thường hoá tối đa. Từ Cei Xit (Ppo Rome: 1627—1651) cho chí Cei Tathun (Ppo Klaung Girai: thế kỉ XII):

Cả lối hành xử và sinh hoạt của các Ppo, Cei, Bia cũng thế. Ppo Tang Ahauk thất bại. Ông đi tìm lãng quên đời, người (Tamư darak pwơc jhak / Mưnhum alak Ong Wơr Palei: Vào chợ, ông nói ngang / Uống rượu tràn, ông quên quê hương). Cei Xah Bin Bingu, vị tướng tài ba thời Ppo Rome, thì khác. Rũ bỏ triều đình, chỉ có cái liếc mắt với tiếng cười nói của đàn bà mới làm nguôi ngoai buồn ông (Cei nau mư-in Jamuw / Karah di canuw ppakrư kamei / Dara Jamuw siam đei: Chú đi chơi Jamơu / Nhẫn đeo tay, chú ta cởi tặng / Gái Jamơu xinh lắm...). Ppo Hanim Pơr thất bại và thất tình:

Ông đánh bạn cùng mây trời và chung rượu (Ppo nau mư-in biak tơl / Grơp nưgar Ppo nau mư-in: Ngài đi chơi đủ cả / khắp miền xứ sở, Ngài rong chơi... Mưnhum di cawan ak thruk / Mưnhum di jaluk hak cei takrư: Uống bằng chung chẳng thoả / Nghe khoái lạ, chú tu bằng bát), hay dấn mình vào cuộc cờ bạt mạng, bất kể với người Thượng hay Kinh (Mư-in jien saung Ywơn wơk ka / Mư-in laung kadha biai gơp mư-in: Chơi bạc với người Kinh / Thử phép linh rồi mới ăn tiền). Như thể ông đang sống ở thế kỉ XX vậy!

Có rất ít dấu vết sử học trong Damnưy Chăm. Quá khứ, hiện tại và tương lai, sự thật và tưởng tượng, vô ngại đi và về trong cái nói của ngôn ngữ thi ca. Thi ca của lễ hội linh thánh. Đây là sáng tạo đặc kì của các Ong Mưdwơn, chủ lễ điều hành cuộc lễ Rija vừa là một nghệ sĩ thượng đẳng, khả năng chơi thông thạo mọi nhạc cụ, ca sĩ đồng thời là vũ công. Có thể nói, ông là thi sĩ chân tính. Tiếp nhận truyền thống trong tinh thần mở, ông sáng tạo và tại tạo Huyền sử. Trong không gian linh thiêng của lễ, làm môi giới thần thánh đi về cõi người, đưa dẫn con người tiếp cận cõi miền thiêng liêng, qua cái nói của ngôn ngữ thơ ca. Cái nói này thay đổi qua mỗi thời đoạn của cuộc đời ông, thậm chí qua mỗi cuộc lễ. Thay đổi, nhưng nguyên lai tính yếu của Huyền sử vẫn xuyên suốt. Đó là lẽ dịch và hằng. Dịch mà hằng. Dịch để hằng.

Chẳng có gì trầm trọng cả. Trong giai đoạn khốn cùng của lịch sử, những lúc chìm tận đáy đau khổ và tuyệt vọng, Chăm vẫn biết cười.

Cả tôi cũng vậy.

Ở mọi nơi tôi đến, tôi cứ nhận mình là Chăm — khoái hoạt! Tôi không cho Chăm thì ngon hơn dân tộc nào đó, cũng không phải thông minh hơn, cao đại hay ưu tú hơn. Tôi không hiểu tại sao mình khoái hoạt. Cũng chả thấy cần thiết phải tìm hiểu tại sao. Còn nếu có ai đó chối mình là Chăm, thay tên hoặc dùng dao lam cạo “họ Chăm” trên thẻ căn cước, là quyền của họ. Tôi không quan tâm sự chọn lựa đó. Khi chọn lựa là có sự tính toán lui tới, thiệt hơn. Tôi — không! Tôi yêu thương, vô ngại trong tình thương. Giữa cao ốc Sài Gòn toàn Kinh hay trong chòi rách gia đình Miên miền Tây, tôi vẫn cứ sự sự vô ngại. Một bạn văn ở Úc lần ghé nhà tôi chuyện bao đồng, đã đùa là “tôi thấy Sara rất hãnh diện khi kể mình có bà vợ hơn tám tuổi”. Bạn nói gần đúng. Tôi kể chuyện đó một cách vui vẻ, khoái hoạt. Vậy thôi. Hầu như tất cả mọi chuyện, tại bất kì đâu, với bất kì ai. Trước hội trường nghịt người hay chỉ với vài bạn thâm tình. Hoặc tôi thoải mái ở đó, hoặc tôi bỏ đi.

Tôi không bao giờ mặc cảm hay ức chế điều gì đó.

Tôi chưa bao giờ cảm thấy mình khổ cả.

Giai thoại vui: ông anh thi sĩ Jalau trong một chầu lai rai, than rằng “chưa có ai khổ như anh cả. Tay bạn hôm Cần Thơ xa nhà ghé mượn tiền, mình đưa hết cho nó, ba buổi sáng thèm càphê muốn chết đi được”. Kay Amưh mới nói là “nhóm anh em mình thôi, tôi chưa thấy ai khổ như Sara”! Thế là anh sắp đặt một hơi một thể vụ tôi làm rau muống, gánh phân, giã gạo, đạp xe qua mấy làng xó xỉnh chích heo... chạy bữa qua ngày. Tôi nói tôi chưa bao giờ khổ cả đâu! Không một ai từng một lần thấy tôi than phiền về vụ đó. Các bạn nghĩ vậy chứ, tôi luôn làm công việc nào bất kì với tối đa nhiệt tình. Vui vẻ và khoái hoạt.

Sau đó ném bỏ tất cả. Và đi.

Như Glơng Anak đã ra đi. Nhẹ nhõm và vĩnh viễn...

_________________________

[1]Edward Hirsch, “Gửi người đọc đang chuẩn bị lên đường”, bản dịch của Hoàng Ngọc-Tuấn.

[2]Trích theo Edward Hirsch, bài đã dẫn.