Tôi hay tin Phạm Công Thiện mất khá muộn. Tôi thường trễ mọi sự; dù nhiều lần hối tiếc tôi vẫn tiếp tục trễ, có khi là bỏ lỡ điều gì đó: cơ hội xây đắp cuộc đời, có thêm bạn bè... Và lần này tôi bỏ lỡ dịp đến dự lễ cầu siêu cho Phạm Công Thiện do thày Tuệ Sỹ tiến hành ở chùa Già Lam.

Liệu tôi có quá trễ với toà soạn khi gởi bài viết này để tưởng niệm Phạm Công Thiện?

“Bằng tâm hồn lồng lộng, đôi mắt long lanh rực sáng, trái tim ngùn ngụt cháy, giọng nói phẫn nộ u buồn, PCT xứng đáng đại diện cho không chỉ tuổi trẻ Việt Nam mà thế giới, cất lên tiếng nói bi tráng trong một thế giới đổ vỡ.” Tôi đã viết như vậy trên trang đầu quyển Ý thức mới trong văn nghệ và triết học An Tiêm tái bản lần thứ ba năm 1966 sau khi đọc lướt qua nó năm 1968, năm tôi 18 tuổi.

Tôi cũng đã ghi thế này ở một cuốn sách khác của ông, cuốn Ý thức bùng vỡ, Phạm Hoàng xuất bản năm 1970: “TCS theo gót Bob Dylan, Lê Uyên Phương theo con đường J-P Sartre, PCT không theo ai cả. Không biết PCT có đẩy được các tư tưởng hiện có xuống hố thẳm, có đốt được tư tưởng nào nằm dưới hố thẳm? Việc làm ấy giống như giai đoạn đầu của một cuộc cách mạng; điều rất hay là ông không hề làm đổ một giọt máu.”

Thuở ấy ngày nào tôi cũng đọc báo (trước nhà tôi có một sạp báo), tôi đọc cọp nhật báo mục “từ thành đến tỉnh”, truyện tranh “Kho tàng đảo Mai Sơn”, “Tề thiên đại thánh”, “Lucky Luke”, “ Xì trum”... ; truyện chưởng “Cô gái đồ long”; đọc Tuổi Hoa, Tuổi Ngọc...

Đến đệ tứ và đệ nhị (nhảy đệ tam), tôi bắt đầu đọc Mai Thảo, Duyên Anh... Rồi Phạm Công Thiện.

Hồi đó đi học, tôi xối nước lên tóc; và dù nhà nghèo, tôi vẫn chải đầu ướt mượt, cài măng-sết tay áo, mang vớ, mang giày. Để làm gì? Làm dáng chứ gì nữa!

Từ lúc vớ được Phạm Công Thiện, cặp tôi có thêm quyển sách của ông. Cũng để làm dáng chứ đâu có thực đọc; mà có đọc cũng đâu có hiểu!

Thực ra tôi có đọc lướt qua hơn 1.000 trang của 2 quyển sách ấy. Và đọc kỹ 2 lá thư của Phạm Công Thiện viết từ Nha Trang, một gởi Huy, một gởi Hồng. Tôi đã có cảm xúc mạnh sau khi đọc 2 lá thư ấy. Tôi rất thích cách diễn đạt hừng hực lửa mà u buồn thơ mộng của ông, khả năng văn chương của ông.

Tôi ngưỡng mộ Phạm Công Thiện, trước nhất vì đoạn giấy quấn quanh cuốn sách ghi: thiên tài thực sự vĩ đại là người coi tất cả thiên tài khác như cỏ rác. Sau này tôi mới nhận ra kiến thức rộng, sức cảm thụ sâu sắc về tư tưởng, triết và văn chương, trình độ ngoại ngữ của ông. Chính ông mới thực là nguồn sơ nguyên cho cảm hứng văn chương của tôi chứ không phải Nguyễn Hữu Hiệu, như tôi đã viết sau này. (Tôi đọc Con đường sáng tạo của NHH năm 1973).

Ca khúc da vàng của Trịnh Công Sơn làm tôi quan tâm đến chiến tranh, nhưng chính những cuốn sách của Phạm Công Thiện mới làm tôi ray rứt về chuyện máu lửa trên quê hương. Tôi bắt đầu đọc tin chiến sự trên nhật báo.

Nhiệt độ của chiến tranh mỗi lúc mỗi tăng. Lửa cháy khắp nơi: lửa từ cao nguyên đổ xuống, lửa từ đồng bằng tràn lên. Sức nóng lan tới Sài Gòn, rồi lửa bùng cháy ở ngay thủ đô.

Nhà cháy từ thành thị đến thôn quê. Người chết khắp nơi, ở rừng sâu, ở đồng ruộng, trong giáo đường và chùa chiềng, nơi gầm cầu, phố chợ... .

Tôi không còn dửng dưng trước thảm trạng quê hương, nhưng không biết phải làm gì.

Tôi tiếp tục nghe nhạc, chú ý nhiều hơn Ca khúc da vàng của Trịnh Công Sơn. Ngoài văn chương, triết, tôi bắt đầu đọc các quyển Nhận định của Nguyễn Văn Trung. Và gia nhập Đoàn Thanh niên Công tác Xã hội.

Nước mắt, lời than van của nạn nhân chiến tranh không khiến súng ngừng nổ, bom thôi rơi.

Tôi nhận ra lao vào Sartre là chui rúc vào cái vỏ của mình, trốn vào thời khắc hiện tại, bây giờ; những nhận định, dù là nhận định của giáo sư Nguyễn Văn Trung chỉ là những nhận định; âm nhạc không giải quyết được gì, “Mộng dưới hoa”, “Bến Xuân”, “Em đến thăm anh một chiều mưa”, “Mùa thu trong mưa”... chỉ an ủi tôi trong vài phút. Tôi cũng nhận ra lao vào Trịnh Công Sơn cũng vẫn để trốn chạy, bởi than van, phẫn nộ, gào thét, lên án cũng không giúp giảm cường độ chiến tranh; công tác xã hội quá ít ỏi nhỏ bé không bù đáp được mất mát vì trong khi tôi góp tay sửa chữa, dựng lại một ngôi nhà thì có hàng chục ngôi nhà khác đang bốc cháy.

Tình yêu ư? Càng yêu nhiều càng lo sợ nhiều. Những cuộc chia tay thời chiến không hàm chứa niềm vui tái ngộ.

Tôi đọc Phạm Công Thiện lần nữa, rồi lần nữa...

Đọc lại, tuy không hiểu hết những gì ông viết, tôi thấy những dòng mình đã viết ngây ngô, hời hợt. Và trống rỗng. Có lẽ tôi chịu ảnh hưởng của ngôn từ của ông, có lẽ vì tôi còn trẻ; với kiến thức ít ỏi của mình, tôi đã không lãnh hội được gì nhiều ở các quyển sách.

Khác lần đầu, tôi thấy trong lúc mình mon men đến, và đứng bên ngoài chiêm ngưỡng, thán phục hoặc chỉ rụt rè đặt chân vào các toà lâu đài đồ sộ, uy nghi của triết học, tư tưởng để tìm xem bên trong có gì, thì Phạm Công Thiện xông thẳng vào những nơi ấy.

Để làm gì?

Để xô ngã nó! Thái độ của kẻ ảo tưởng? Tự kiêu? Điên? Có thể mỗi thứ một chút.

Có thể ông không làm được; tuy nhiên đó là hành động cần thiết. Các toà lâu đài dù tráng lệ, lộng lẫy, đồ sộ đến đâu qua thời gian cũng sẽ mục nát hoặc đóng rêu.

Nếu không, nó phải chịu thử thách chứ?

Phạm Công Thiện có xô ngã toà lâu đài nào không, tôi không biết. Mà cho dù ông không làm được việc ấy; cho dù ông không làm tróc đi một mảnh rêu phong nào, thì ông cũng đã thành công: ông có thể quên nó đi như khi người đã chinh phục được đỉnh núi và leo xuống; có trầy trụa, chảy máu đôi chút cũng không sao. Nhưng tôi tin rằng Phạm Công Thiện vẫn lành lặn.

Đọc lại Phạm Công Thiện, tôi nhận ra sự dốt nát non nớt của mình khi viết ông muốn làm cách mạng. Điều ông muốn tìm kiếm là ý thức mới trong văn nghệ và triết học, như tựa sách bày ra trước mắt. Cái mà ông chống lại, là các luận cứ giáo điều, để con người không mất hồn nhiên, không bị héo úa, máy móc hoá. Ông thúc đẩy sự sáng tạo. Nguyễn Hữu Hiệu đã viết cả một quyển sách dày nói về/thúc đẩy sáng tạo; Phạm Công Thiện hành động cho điều ấy!

Dĩ nhiên Lê Uyên Phương không theo con đường Sartre và Trịnh Công Sơn không hề nối gót Bob Dyland như tôi hồ đồ viết; tuy nhiên họ chỉ nói lên một mặt, một vấn đề của nhân loại, tâm tình của một phần tuổi trẻ; Phạm Công Thiện nói lên vấn đề phủ trùm thế giới, tâm tình của toàn bộ tuổi trẻ, và phi thời gian. Ông không chỉ viết cho tuổi trẻ trong chiến tranh mà ông còn viết cho những tâm hồn trẻ trong mọi thời đại.

“Các bạn bè thân yêu của chúng tôi đang gục chết trên cánh đồng biên giới... khói lửa ngút trời... những mái tóc xanh trở thành những bãi cỏ xanh trên những nấm mồ trận địa... Lý tưởng là gì? Lý tưởng là gì?...Chúng tôi không cần lý tưởng... ”

Phạm Công Thiện viết như thế, năm 1964, nhân danh tuổi trẻ -- những thanh niên từ 15-25 tuổi. Tôi lúc ấy 14 tuổi, cái tuổi ông gạt ra ngoài, cho rằng “hãy còn ngây thơ quá”; nhưng tôi già trước tuổi (trước đó, 1963, nghe tin tổng thống bị lật đổ tôi nuốt không trôi chén cơm), trong lớp bạn bè đặt cho tôi biệt danh “ông cụ non”. Cùng thế hệ với ông, tôi thấy mình trong lứa tuổi ấy.

Tôi thích giọng văn của Phạm Công Thiện. Đó là giọng tôi muốn có mà không nói được. Nhưng hề chi khi tôi phẫn nộ, đau đớn giống ông, và có suy nghĩ giống ông.

Chính vì vậy, khi thày Nhất Hạnh “nói với” Phạm Công Thiện, cũng là nói với tuổi trẻ, tôi thấy thày đối thoại với tôi.

Đúng là ở bậc Trung học đệ nhất cấp tôi có hun đúc cho mình một lý tưởng; nhưng lớn hơn một chút, ở bậc đệ nhị cấp, sau khi đọc Phạm Công Thiện, tôi đã buông bỏ lý tưởng ấy (lý tưởng tôi cũng chưa biết cụ thể là gì), tôi bỏ một cách thản nhiên, nhẹ nhàng như bỏ đi một viên đá khỏi bàn tay, không màng đến nó có thể là kim cương thô. Để làm gì? Để “lao mình vào đời với trọn vẹn hồn nhiên, ngạc nhiên, thao thức, bỡ ngỡ mới lạ trong từng giây phút một.”

Cũng với một giọng văn ôn tồn chan chứa tình cảm và đầy thuyết phục như ở Bông hồng cài áo, thày Nhất Hạnh trong “Nói với tuổi 20” trách móc một cách khéo léo ngọt ngào tuổi trẻ chúng tôi, cho rằng chúng tôi không có lý tưởng thì xác chết nào mới có, bảo chúng tôi nhận lấy gia sản thế hệ ông trao lại.

Đọc Nhất Hạnh tôi bối rối, tự hỏi phải chăng tôi nên nhặt lại viên đá?

Tôi hoang mang không biết phải làm gì. Tôi bị giằng co giữa hành động tiếp tực theo Phạm Công Thiện, “lao mình trần truồng vào trong mưa và nhảy múa”, hay đi theo thày Nhất Hạnh?

Đi theo thày Nhất Hạnh?

Ngoài những lời kêu gọi với lời lẽ ôn tồn dạt dào tình cảm của thày, tôi thấy thày chỉ làm được một việc cụ thể là thành lập và dẫn dắt thanh niên đi “phụng sự xã hội”. Có phải đó là công tác xã hội? Nếu phải, tôi đã làm điều ấy rồi.

Bài thơ “Hoà bình” của thày đã làm tôi chảy nước mắt; tuy nhiên trước đó, lệ đã ướt mi tôi rồi.

Sau đó tôi nói thầm: “Thôi được, cứ cho rằng chúng tôi vẫn có lý tưởng; nhưng là lý tưởng nào sao thày không nói rõ! Thày kêu gọi chúng tôi nhận lấy trách nhiệm, nhưng phải làm gì thày không nói; hay chính thày cũng không biết?”

Thế đấy! Sự khôn ngoan, sáng suốt, kinh nghiệm của người lớn!

Tôi tiếp tục đi theo Phạm Công Thiện:

“Chúng tôi không cần các ông nữa... các ông đã chết... Chúng tôi không cần kinh nghiệm... Quê hương Việt Nam đang đổ vỡ; chúng tôi sẽ gánh lấy sự đổ vỡ ấy trên hai vai yếu đuối... Chúng tôi sẽ đi và chỉ đi một mình.”

Nhưng rồi tôi tự hỏi trong khi Phạm Công Thiện đang đốt Heidegger, Hegel, Schopenhauer, Husserl, Sartre, Khổng tử...; phải chăng tôi đang tự thiêu trong ngọn lửa của ông?

Và lửa của ai đang đốt quê hương tôi?

Tôi nhận ra lao vào Phạm Công Thiện cũng vẫn là trốn chạy, như tôi từng trốn vào những thứ trên kia.

Rõ ràng Phạm Công Thiện không chấm dứt được chiến tranh!

Nghe theo thày Nhất Hạnh, tôi nhặt lại hòn đá.

Tôi thôi nghe nhạc tình, thôi làm công tác xã hội, thôi đọc sách, xé bỏ những gì đã viết.

Vâng, tôi có lý tưởng, lý tưởng đó là gì tôi chưa biết, nhưng nó không cho phép tôi trốn chạy nữa. Tôi phải ngừng tự vấn, để dấn thân, để nhập cuộc.

Nhưng tôi sẽ đứng về phía nào, bên này hay bên kia sông?

Quyết định đến nhanh chóng: Vì tôi sinh ra, lớn lên, trải qua tuổi thơ tuy nhọc nhằn khốn khó nhưng thanh bình ở bên này, nên tôi đứng vào bên này chiến tuyến.

Không muốn làm kẻ sát nhân, tôi vẫn phải cắn răng bắn giết, tự an ủi rồi sẽ sớm hoà bình...

Nhưng than ôi! Biết bao là đổ vỡ, biết bao người tuổi trẻ đã gục ngã, biết bao người khác đã cụt tay cụt chân, nước mắt đã chảy đến cạn, đau thương đã ngút trời, tất cả đều vô ích.

Tôi lại buông bỏ viên đá.

Súng không còn nổ bên kia núi và không còn ai giãy giụa chết trong mưa; sao vẫn còn khóc, hỡi quê hương yêu dấu?

Nước mắt còn chảy đến bao giờ?

Tôi lại cầm lên những quyển sách của Phạm Công Thiện.

Đọc lại ông, tôi lau nước mắt.

Tôi cầm lấy bút, bắt đầu viết lại.

-----------------

Bài liên quan: