1.

“She was Lo, plain Lo, in the morning, standing four feet ten in one sock. She was Lola in slacks. She was Dolly at school. She was Dolores on the dotted line. But in my arms she was always Lolita.”

“Buổi sáng, em là Lo, ngắn gọn là Lo thôi, đứng thẳng cao một mét bốn mươi sáu, chân đi độc một chiếc tất. Mặc quần thụng trong nhà, em là Lola. Ở trường học, em là Dolly. Trên dòng kẻ bằng những dấu chấm, em là Dolores. Nhưng trong vòng tay tôi, bao giờ em cũng là Lolita.” (Dương Tường – dưới đây sẽ viết tắt là DT).

“Buổi sáng nàng là Lo, ngắn gọn Lo thôi, đứng thẳng cao một mét hăm nhăm, chân đi độc một chiếc tất. Trong áo quần nghiêm chỉnh nàng là Lola. Ở trường học nàng là Dolly. Trên đơn từ nàng là Dolores. Nhưng trong vòng tay tôi bao giờ nàng cũng là Lolita.” (Hoàng Anh).

a) “She” là nàng hay là em, tùy cảm nhận. Cái này không phải lỗi, Kal đã nói rồi, tôi không nói nữa.

b) She was Lo, plain Lo, in the morning, standing four feet ten in one sock.

Ông (hay bà) Hoàng Anh (dưới đây sẽ viết tắt là HA) nhận xét sai hoàn toàn khi cho rằng “Lolita cao 4,1 feet – nghĩa là 4,1 x 30, 48 cm = 124,97 cm”. Kal đã tính đúng: “4 feet + 10 inch = 121.92 cm + 25.4 cm = 147.32 cm.”

HA đã hiểu four feet ten thành 4,1 (hay 4.1 theo kiểu Anh/Mỹ) feet thì thật “ngây ngô” (misinformed?) vì người Anh/Mỹ không bao giờ đọc chữ số thập phân như vậy, mà họ sẽ nói four points one. Còn nếu ông/bà HA có nhầm four feet ten [inches] sang hệ thập phân (10 inches = 1 foot) đi nữa thì sẽ nhận thấy ngay sự vô lý: 10 inches = 1 foot và con số trên thành 5 feet! Không ai lại nói five feet thành four feet ten cả.

Tôi chỉ xin nói thêm là trong bản tiếng Nga (mà tác giả tự dịch) ông lại viết: cao 5 feet (thiếu 2 vershoks), không hoàn toàn trùng với bản tiếng Anh. Vershok (вершок) là đơn vị đo lường cổ của Nga, trước khi áp dụng hệ mét. Nguyên văn:

?на была Ло, просто Ло, по утрам, ростом в пять футов (без двух вершков и в одном носке).

Tính toán ra thì 5 feet = 5 * 30,48 = 152,4 cm;

1 vershok (вершок) = 1,75 inches = 4,445 cm;

2 vershok = 2 * 4,445 = 8,889 ≈ 8,9 cm

152,4 cm – 8,9 cm = 143,5 cm

Qua đây ta thấy tác giả cũng không câu nệ chính xác lắm về chiều cao (chênh nhau khoảng 4 cm so với 147,32 cm ở bản tiếng Anh), nhưng không thể sai số nhiều như HA đề xuất.

c) “She was Lola in slacks. She was Dolly at school.”

“Mặc quần thụng trong nhà, em là Lola. Ở trường học, em là Dolly.” (DT)

“Trong áo quần nghiêm chỉnh nàng là Lola. Ở trường học nàng là Dolly.” (HA)

Bản tiếng Nga: Она была Лола в длинных штанах. Она была Долли в школе.

Nói chung slacks là quần dài mặc thường ngày (các từ điển thường giải nghĩa là casual trousers). Bản tiếng Nga còn có thêm tính từ “dài” vào nghĩa quần. Chọn từ “nghiêm chỉnh” ở đây là suy diễn ý mà có khi tác giả không nghĩ như thế. Theo ý tôi, nên dịch là “Mặc quần dài [thường ngày], em là Lola”.

d) “Dotted line” đã bị tranh cãi nhiều. Tuy tôi không phản đối việc có người hiểu rõ ý dịch giả, nhưng riêng tôi cảm thấy dịch thành “trên dòng kẻ bằng những dấu chấm” là tối nghĩa đối với đa số người Việt. Hơn nữa 1 từ thông thường trong tiếng Anh (các từ điển đều giải thích rõ) thì không nên dịch có ý ẩn dụ gì đó (như một số người cãi lý), vì như thế là làm sai ý tác giả. Một câu bình thường của tiếng Anh phải được dịch thành một câu bình thường của tiếng Việt mới là trung thành với bản gốc. Theo tôi, có thể dịch là: Trên giấy tờ kê khai, em là Dolores.

2.

“Did she have a precursor ?”

“Có ai trước em không nhỉ?” (DT)

“Tôi đã yêu ai trước nàng chưa ư?” (HA)

Câu này không có vấn đề gì, và sửa như HA thì lại có vẻ vênh với mạch văn. Nhiều câu suy nghĩ hoặc khẩu ngữ, đối thoại ta thấy nhân vật nói năng tự nhiên, không nhất thiết phải đầy đủ, trọn vẹn và rõ ý như trong văn bản. Một bản dịch mà câu hội thoại hay suy nghĩ của nhân vật lúc nào cũng đầy đủ nghĩa, hoặc hàn lâm thì hỏng. Câu này tiếng Anh còn dễ bị hiểu nhầm hơn câu tiếng Việt: “Thế cô ấy có người đi trước không nhỉ?” Và câu trả lời trong nguyên bản tiếng Anh là: “She did, indeed she did.”

Nếu cứ bắt bẻ kiểu HA thì có lẽ ngay cả Nabokov cũng “dịch sai bét” khi ông viết: “А предшественницы-то у нее были?”, giống hệt bản tiếng Anh. (Dịch “sát nghĩa” là: “Thế cô ấy có người đi trước không nhỉ?”. Xin nói rõ là “cô ấy có” chứ không phải “tôi có”.)

3.

“In point of fact, there might have been no Lolita at all had I not loved, one summer, a certain initial girl-child.”

“Trên thực tế, có thể sẽ chẳng bao giờ có Lolita nào hết nếu vào một mùa hè nào đó, tôi đã không yêu một bé gái đầu tiên.” (DT)

“Thật ra có lẽ chẳng bao giờ có Lolita nào hết, nếu vào một mùa hè nào đó, tôi đã không yêu một cô bé đầu tiên.” (HA)

Bản tiếng Nga: Больше скажу: и Лолиты бы не оказалось никакой, если бы я не полюбил в одно далекое лето одну изначальную девочку. (Tôi xin nói là còn hơn thế: lẽ ra sẽ chẳng bao giờ có Lolita nào hết nếu vào một mùa hè xa xôi, tôi đã không yêu một bé gái đầu tiên.)

Câu này DT dịch ổn, HA bắt bẻ không đúng. Tuy nhiên dịch “thật ra” như HA có lẽ hợp hơn. Xin nói thêm là bản tiếng Nga dịch phóng hơn, khi thay “trên thực tế/thật ra” bằng “tôi xin nói là còn hơn thế”. Thực ra in point of fact mang tính chất như cụm từ đệm mà thôi nên có thể dịch phóng.

4.

“Ladies and gentlemen of the jury, exhibit number one is what the seraphs, the misinformed, simple, noble-winged seraphs, envied. Look at this tangle of thorns.”

“Thưa quí ông bà bồi thẩm, tang vật số một là cái mà những thiên thần thượng đẳng, những thiên thần ngây ngô, chất phác với đôi cánh cao quí, thèm muốn. Xin hãy nhìn mớ gai chằng chịt này.” (DT)

“Thưa quý vị bồi thẩm, tang vật số một là cái mà những thiên thần thượng đẳng, chất phác mang đôi cánh cao quý, không thấu đáo sự tình nên đã ganh tị . Quý vị hãy nhìn mớ gai chằng chịt này mà xem.” (HA)

Bản tiếng Nga: Уважаемые присяжные женского и мужеского пола! Экспонат Номер Первый представляет собой то, чему так завидовали Эдгаровы серафимы - худо осведомленные, простодушные, благороднокрылые серафимы... Полюбуйтесь-ка на этот клубок терний.

Quả thật đoạn này DT đã dịch “ngây ngô” là khác ý tác giả. “Худо осведомленные” trong bản tiếng Nga rõ nghĩa hơn “misinformed”: được thông tin nghèo nàn, không hiểu thấu đáo. Bản tiếng Nga được tác giả ghi thêm seraphs của Edgar (Эдгаровы серафимы), ngụ ý nhắc đến các thiên thần thượng đẳng trong bài thơ Annabel Lee của Edgar Poe, những kẻ đã ghen tị với nhân vật xưng “tôi” như thế nào: họ đã dùng cơn gió trong đêm để giết chết Annabel Lee. Như vậy các thiên thần ghen tị hoặc thèm muốn Lee vì họ không có được một nửa cái hạnh phúc như hạnh phúc của “tôi” với nàng. Đoạn thơ của Edgar Poe như thế này:

Còn cái “mớ gai chằng chịt” thì dường như chẳng liên quan gì tới cái tích Chúa Jesu phải đội mão gai khi chịu khổ hình như HA lý giải, do đó không cần chú thích nào cả. Theo tôi, nó chỉ có nghĩa đơn giản là cái “mớ bòng bong”. Dịch là “mớ gai chằng chịt này” tuy vẫn chấp nhận được nhưng nó không gợi ý rõ như mớ bòng bong, là cụm từ thuận miệng khi nói trong tiếng Việt để diễn tả cùng 1 khái niệm. Theo tôi nên dịch như sau:

Thưa quí ông quí bà bồi thẩm, tang vật số một là cái mà những thiên thần thượng đẳng của Edgar Poe, những thiên thần chất phác với đôi cánh cao quí, không hiểu thấu sự tình nên đã ghen tị . Xin hãy nhìn mớ bòng bong này.

Từ quí ông quí bà lột tả được cách nói (có vẻ hơi mỉa mai) của Nabokov trong bản tiếng Nga (Thưa các vị bồi thẩm cả nam lẫn nữ) hơn quí vị bồi thẩm, còn từ ghen tị (envy/завидовать) chính xác hơn thèm muốn.

5.

“My father was a gentle, easy-going person, a salad of racial genes (...)”

“Cha tôi là một người dịu dàng, dễ tính, mang trong mình một hỗn hống gien (...)” (DT)

“Cha tôi là một người hiền lành, dễ tính, lai tạp nhiều chủng tộc (...)” (HA)

Bản tiếng Nga: “Мой отец отличался мягкостью сердца, легкостью нрава - и целым винегретом из генов:…” (Dịch sát: Cha tôi nổi bật ở trái tim dịu dàng, tính nết phóng khoáng và là món nộm/xa-lát gien)

Thực ra hỗn hống ở đây dùng với nghĩa bóng, nên chấp nhận được, chỉ có điều nó là từ chuyên môn đặc hóa học, không thông dụng nên không đắt lắm. Tại sao không dùng những từ thông dụng hơn như “món nộm” chẳng hạn? Còn cách dịch của HA là kiểu “diễn nôm” từ ngữ van chương, nếu chỗ nào cung diễn giải như vậy thì giống như pha thêm nước sôi vào nồi nước phở thơm ngon.

6.

“At thirty he married an English girl, daughter of Jerome Dunn, the alpinist, and granddaughter of two Dorset parsons, experts in obscure subjects – paleopedology and Aeolian harps, [respectively].”

“Năm ba mươi tuổi, cha tôi lấy một cô gái người Anh, con gái nhà leo núi Jerome Dunn và cháu gái một cặp vợ chồng mục sư ở giáo xứ Dorset, chuyên gia về những đề tài bí ẩn - cụ ông về cổ thổ nhưỡng học, cụ bà về đàn phong hạc.” (DT)

“Năm ba mươi tuổi, cha tôi lấy một thiếu nữ Anh, con của nhà leo núi Jerome Dunn và cháu gọi hai mục sư ở giáo xứ Dorset bằng ông ; họ là chuyên gia về những đề tài bí ẩn - người về cổ thổ nhưỡng học, người về đàn phong hạc.” (HA)

Bản tiếng Nga: В тридцать лет он женился на англичанке, дочке альпиниста Джерома Дунна, внучке двух Дорсетских пасторов, экспертов по замысловатым предметам: палеопедологии и Эоловым арфам (распределяйте сами).

a) Lặp từ gái kiểu này rất phổ biến trong tiếng Việt, không có vấn đề gì.

b) Thực ra các bản tiếng Anh và tiếng Nga đều không nói rõ hai mục sư có phải là hai vợ chồng hay không nhưng theo logic thì nhân vật đang giới thiệu về mẹ mình cho người đọc, vậy thì lẽ thông thường là nói bà mẹ là cháu của 1 ông bà nào đó, chứ ai lại liệt kê là cháu của 2 ông (ông già và ông trẻ, hay ông nội và ông ngoại?) gộp lại 1 cách ngắn gọn trong 1 câu như vậy để làm gì. Ngay cả giới thiệu ông nội và ông ngoại thì cũng phải nói rõ ra.

Thành viên Trach_Lam trong web trẻ thơ cũng viết như sau (mục Đọc báo giùm bạn, Về vấn đề sáng tạo trong dịch thuật, trang 10):

7.

“(...) surely, you all know those redolent remnants of day suspended, with the midges, about some hedge in bloom or suddenly entered and traversed by the rambler, at the bottom of a hill, (...).”

“(...) chắc chắn, tất cả quí vị đều biết những dư tàn lãng đãng của ngày lơ lửng cùng đám muỗi mắt bên trên một hàng giậu nở hoa, hoặc bất chợt bị đột nhập và xuyên qua bởi kẻ lãng du dưới chân một quả đồi (...)” (DT)

“(...) chắc chắn tất cả quí vị đều biết những dư âm thơm ngát của ngày tàn lơ lửng cùng đám muỗi mắt bên trên một hàng giậu nở hoa nào đấy hoặc bất chợt bị những bước chân của kẻ lãng du dưới chân một quả đồi làm xáo trộn (...)” (HA)

Bản tiếng Nga: (...) всем вам, наверное, знакомы эти благоуханные остатки дня, которые повисают вместе с мошкарой над какойнибудь цветущей изгородью и в которые вдруг попадаешь на прогулке, проходишь сквозь них, у подножья холма, …. (благоуханный = tỏa hương thơm, {nghĩa bóng} nói về cái gì đấy dễ chịu, cuốn hút; попадать = lọt vào; проходить сквозь = đi xuyên qua)

Câu này thì HA đúng. Dựa vào bản tiếng Nga, có thể dịch đoạn tự sự này như sau: “Chắc tất cả các bạn đều biết những tàn dư thoang thoảng hương của một ngày, lơ lửng cùng đám muỗi mắt bên trên một hàng giậu nở hoa nào đấy, mà bước chân lãng du của bạn đưa bạn tới, bạn đi xuyên qua nó, dưới chân một quả đồi (...).”

8.

“Perhaps she wanted to make of me, in the fullness of time, a better widower than my father.”

“Có lẽ bác muốn rèn cho tôi, tới kì viên mãn , trở thành một ông góa tốt hơn cha tôi.” (DT)

“Có lẽ bác muốn rèn cho tôi trở thành một người đàn ông góa biết cư xử hơn cha tôi, khi tới lúc.” (HA)

Bản tiếng Nga: Может быть, ей хотелось сделать из меня более добродетельного вдовца, чем отец.

in the fullness of time = after a due length of time has elapsed; eventually (Concise Oxford English Dictionary); when the time is appropriate, usually after a long period (Oxford Advanced Learner’s Dictionary).

Tới kì viên mãn là không đúng nghĩa trong câu này, có lẽ DT nhầm với thành ngữ the fullness of life (= the quality of being complete and satisfying). Ở đây tác giả muốn nói khi lớn lên, trưởng thành, và bản tiếng Nga bỏ hẳn thành ngữ đó không dịch. Từ better được dịch sang tiếng Nga thành более добродетельный, nghĩa là đứng đắn hơn, có đạo đức hơn, có phẩm hạnh hơn. Nếu lưu ý tới câu trước đó nói về việc bà bác (chị vợ của cha nhân vật này) bị chồng bỏ, cùng sống trong nhà và nghe nói phải lòng ông bố, và ông này có lần vô tình “lợi dụng” tình cảm đó vào một hôm mưa gió, thì nên dịch như sau:

“Có lẽ bác muốn rèn cho tôi, khi lớn lên , trở thành một người đàn ông góa đứng đắn hơn cha tôi.”

9.

“From the aproned pot-scrubber to the flanneled potentate (...)”

“Từ chị lao công cọ bô đeo tạp dề đến ông trùm sỏ mặc đồ flanen (...)” (DT)

“Từ người giúp việc dọn dẹp tầm thường đến kẻ quyền uy hét ra lửa ăn mặc sang trọng (...)” (HA)

?т кухонного мужика в переднике до короля в летнем костюме [все любили, все баловали меня]. (Từ gã nhà bếp đeo tạp dề đến ông vua mặc com-lê mùa hè …)

Đúng như HA nói, đây là khách sạn nên không thể có nhân viên cọ bô. Từ pot còn có nghĩa là nồi niêu, và bản tiếng Nga để nhân viên này giống đực (gã mu-gích), tức là đàn ông. Như vậy có thể dịch là: “Từ gã nhà bếp đeo tạp dề đến ông trùm ăn mặc sang trọng...”. Không nên diễn giải quá nhiều và thô như HA: “tầm thường”, “quyền uy hét ra lửa”, lại mang tiếng khinh miệt người lao động! (đùa tí).

10.

“and some interessting reactions on the part of my organism…”

“và những phản ứng ngồ ngộ nơi cơ thể tôi” (DT)

“và những phản ứng ngồ ngộ nơi bộ phận ấy của cơ thể tôi” (HA)

Bản tiếng Nga: и довольно интересный отклик со стороны моего организма… (và phản ứng khá thú vị từ phía cơ thể tôi).

Dịch theo cả hai cách đều được, nhưng cách dịch của HA thô hơn. Bản tiếng Nga cũng dịch gần như DT đã dịch.

11.

“and then I see Annabel in such general terms as: (...)”

“theo cách này, tôi hình dung Annabel dưới dạng vẻ có thể mô tả bằng những từ chung chung như (...) (DT)

“và rồi tôi hình dung Annabel dưới những khái niệm chung chung như (...) (HA)

Bản tiếng Nga: и тогда Аннабелла представляется мне в общих терминах, как то: (và khi đó tôi hình dung Annabel bằng những từ chung chung như:)

Dịch như DT là chuẩn, không hề tối nghĩa, trong khi “khái niệm” mang tính học thuật, khoa học, trịnh trọng và không nên dùng ở đây.

12.

“(...) I doubt if much individual genius should be assigned to our interest in the plurality of inhabited worlds (...)”

“(...) tôi không tin rằng người ta có thể gán cho chúng tôi ít nhiều phẩm chất thiên tài chỉ vì chúng tôi quan tâm đến sự đa nguyên của thế giới có cư dân (...)” (DT)

“(...) tôi không tin người ta cho rằng chúng tôi có sở thích ít nhiều độc đáo, chỉ vì chúng tôi quan tâm đến sự hiện hữu của nhiều thế giới có cư dân (...)” (HA)

Bản tiếng Nga: и я сомневаюсь, чтобы можно было сыскать какую-либо индивидуальную талантливость в нашем интересе ко множественности населенных миров, (…) (và tôi không tin rằng có thể tìm thấy tài năng cá nhân nào trong mối quan tâm của chúng tôi đến vô số thế giới có cư dân)

Ở đây một lần nữa HA lại sai ở chỗ cho rằng “sở thích” mới là nghĩa chính xác. Tuy nhiên “sự đa nguyên” của DT cũng không ổn lắm.

13.

Câu này theo tôi không cần chú thích gì cả, vì đã có quá nhiều chú thích rồi.

***

Nói chung, khi phê bình cần hết sức thận trọng, không nên chỉ coi cảm nhận của cá nhân mình là phổ quát. Vả lại 1 bản dịch mấy trăm trang thì điều quan trọng nhất là chuyển tải được văn phong, cái hồn của tác phẩm, chứ không chỉ ở vài lỗi hoặc cách dịch chưa đạt. Trong cuốn Keys to ‘Lolita’ (Chìa khóa cho ‘Lolita’, 1968) bình chú tác phẩm Lolita, tác giả Carl Proffer (1938–1984) đã nhận xét rằng không phải bao giờ Nabokov cũng dịch tác phẩm Lolita theo đúng nghĩa sang tiếng Nga. Khác biệt giữa hai bản có chỗ rất lớn, và quả thật, theo Proffer, Nabokov không chỉ dịch một cách xuất sắc, mà còn gần như “viết lại” (dịch phóng) tác phẩm của mình. Nói vậy để hiểu rằng dịch tác phẩm này không phải dễ và cho phép dịch phóng một số chỗ, cốt giữ được cái hồn của nó.

------------------

Bài liên quan: