Bài “CHUYỆN NGƯỜI TUỲ NỮ và ‘người đàn bà thép’ của văn chương hậu-hiện đại thế giới” của Khánh Phương có nhiều ý hay trong việc phân tích tác phẩm của Margaret Atwood, nhưng ở đoạn cuối bài viết của chị có mấy câu văn khiến tôi thắc mắc. Khánh Phương viết:

Hiển nhiên là Khánh Phương viết đoạn văn trên với ý hướng tốt đẹp. Chị muốn nói những nhà văn chân chính là những người có nguyện vọng đóng góp cho tâm hồn và trí tuệ của loài người. Nhưng lối lý luận và diễn đạt của chị hơi quá giản đơn nên có những sơ hở, làm nẩy ra những câu hỏi:

1. Phải chăng “chọn viết văn” là “đã gia nhập đội ngũ những bộ tâm-não chung của loài người”?

2. Phải chăng làm nhà văn thì “nhất thiết phải có lý tưởng”?

3. Phải chăng nhà văn hậu-hiện đại thì thường không có lý tưởng, nên Khánh Phương khuyên họ “cũng nhất thiết phải có lý tưởng”?

4. Cái “lý tưởng” mà nhà văn nhất thiết phải có ấy là “lý tưởng” gì?

Theo tôi, nếu hiểu lý tưởng là một mục đích tốt đẹp nào đó mà mỗi cá nhân muốn vươn tới, thì dù là nhà văn hay không là nhà văn, hậu-hiện đại hay không hậu-hiện đại, dường như không ai sống trên đời mà không có một lý tưởng của riêng mình, ngoại trừ những kẻ không còn thiết sống nữa. Do đó khi Khánh Phương nói làm nhà văn thì “nhất thiết phải có lý tưởng”, thì tôi e là câu này hoặc là thừa, hoặc là chị muốn nói đến một loại “lý tưởng lớn” nào đó, hơn hẳn những lý tưởng vốn có của mỗi cá nhân sống trên đời này.

Trong những tên tuổi mà Khánh Phương kể ra như những nhà văn có lý tưởng thì song song với Margaret Atwood là John Updike, Paul Auster, V. S. Naipaul... Nhưng tôi thấy ý hướng của mỗi người này đều khác nhau, chứ không phải họ có chung một ý hướng, và như thế thì càng khó mà nói họ có chung một “lý tưởng”. Có lẽ cũng chưa có ai trong những người này tuyên bố thẳng ra “lý tưởng” của mình là gì và cũng chưa có ai đưa ra lời khuyên nào về “lý tưởng”. Nếu ta muốn biết “lý tưởng” của mỗi nhà văn này là gì thì có lẽ ta phải suy đoán qua văn chương và hành động của từng người, và không khéo ta có thể gán cho họ những “lý tưởng” mà chính ta tưởng tượng ra! John Updike đã được vô số người ca ngợi, nhưng đã bị Gore Vidal chê trách là có thái độ chính trị bảo thủ và thoả hiệp với nhà cầm quyền. V. S. Naipaul cũng được vô số người ca ngợi, nhưng đã bị Derek Walcott dán nhãn là “V. S. Nightfall” vì thái độ yếm thế, và bị Salman Rushdie kết án là mang tư tưởng phát-xít của chủ nghĩa dân tộc Hindi. Ông được hai nhà văn nổi tiếng của thế hệ trẻ, Kiran Desai và Chimamanda Ngozi Adichie, công nhận như nguồn ảnh hưởng quan trọng về bút pháp, nhưng lại bị chính hai người này xa lánh về quan điểm chính trị xã hội.

Nếu nói chọn viết văn là “đã gia nhập đội ngũ những bộ tâm-não chung của loài người” thì cũng không chắc là đúng. Trên thế giới có vô số người chọn viết văn như một cái nghề để kiếm tiền, sẵn sàng phục vụ mọi thứ thị hiếu của bất kỳ hạng độc giả nào. Họ viết liên miên, xuất bản ào ào, đếm tiền mỏi tay, và không hề màng đến “tâm-não” gì cả.

Riêng ở nước ta, tôi còn thấy có một loại nhà văn khác. Họ rất nổi tiếng, thậm chí một số người còn có thế lực đối với giới nhà văn và đối với cả quần chúng, nhưng họ không hề chứng tỏ là họ đã “gia nhập đội ngũ những bộ tâm-não chung của loài người” chút nào cả. Ngược lại, họ chứng tỏ là họ đã gia nhập đội ngũ những kẻ ra sức huỷ hoại và giam cầm tâm-não của đất nước, khiến cho đất nước càng ngày càng rời xa những điều kiện tốt đẹp phổ quát của cuộc sống loài người (như tự do, dân chủ, nhân quyền, công bằng...).

Tôi thấy, chua chát hơn nữa, loại nhà văn ấy lại luôn luôn tự xưng, cũng như được bầy đàn của họ ca ngợi, là có “lý tưởng lớn”, “lý tưởng cách mạng”, và họ luôn luôn bắt mọi người phải sống theo và phục vụ cho cái “lý tưởng lớn”, “lý tưởng cách mạng” của họ. Trong quan điểm của họ, chỉ có cái “lý tưởng lớn”, “lý tưởng cách mạng” của họ thì mới đáng gọi là “lý tưởng”, còn mọi thứ lý tưởng khác đều sai lầm, phản động. Cái “lý tưởng lớn”, “lý tưởng cách mạng” của họ là cái “lý tưởng” phù hợp với “thế giới quan lý tưởng” của chủ nghĩa duy vật lịch sử, vân vân và vân vân... (Xin tạm dừng ở đây vì hình như ai cũng đã bị bắt buộc học thuộc lòng cả rồi!)

Trở lại với những nhà văn có “lý tưởng” mà Khánh Phương nêu ra, trong số đó có V. S. Naipaul là người không ưa cái kiểu sử dụng một “thế giới quan lý tưởng” để khống chế quan điểm của mọi người. Trong cuốn Magic Seeds, ông viết: “It is wrong to have an ideal view of the world. That's where the mischief starts. That's where everything starts unravelling...” (Thật là sai lầm để có một thế giới quan lý tưởng. Đó là chỗ bắt đầu của trò ma mãnh. Đó là chỗ mà mọi sự bắt đầu phơi bày ra...).