_____________

TÁC PHẨM VĂN HỌC LỚN THÌ PHẢI ĐƠN GIẢN?

Ý kiến của Lan Trần

Thử phân biệt “giản dị” và “đơn giản”

Qua những định nghĩa trong các từ điển, chúng ta nhận thấy ngay các nhà làm từ điển Việt Nam cũng lúng túng trong việc phân biệt sự khác nhau giữa từ “giản dị” và từ “đơn giản”. Qua các định nghĩa họ nêu, dường như “giản dị” và “đơn giản” là hai từ đồng nghĩa tuyệt đối. Tuy nhiên, với người Việt Nam, bằng trực giác, chúng ta lại thấy không hẳn như thế. “Giản dị” và “đơn giản” đồng nghĩa, nhưng không phải là đồng nghĩa tuyệt đối. Bên cạnh sự giống nhau rất lớn, giữa hai từ vẫn có chút khác biệt, ít nhất trong độ nhấn và màu sắc ngữ nghĩa.

Theo sự cảm nhận chủ quan của tôi, trong phạm vi văn học, khái niệm “giản dị” (“giản” là gọn; “dị” là dễ dàng) chủ yếu tập trung vào khía cạnh diễn đạt, đặc biệt ở khía cạnh từ vựng (chữ dùng bình dân, quen thuộc) và cú pháp (câu ngắn, gọn, dễ hiểu). Khái niệm “đơn giản” (“đơn” là không phức tạp) chủ yếu tập trung vào khía cạnh cấu trúc (tuyến tính/phi tuyến tính; nhất tuyến/đa tuyến…), hình tượng (nhiều hay ít ẩn dụ), và ý nghĩa (đơn nghĩa / đa nghĩa), v.v…

Như vậy, chúng ta sẽ gặp một số trường hợp sau:

1. Viết giản dị (=dễ dàng) để trình bày những điều đơn giản (=không phức tạp).

2. Viết giản dị để trình bày những điều không-đơn-giản (hay phức tạp, nếu muốn).

3. Viết một cách không-đơn-giản để trình bày những điều-vốn-không-đơn-giản.

Ví dụ về trường hợp thứ nhất có thể tìm thấy trong bài thơ này của Hồ Chí Minh:

Chữ và câu đều giản dị (=dễ dàng). Ý tứ đơn giản (=không phức tạp), ai đọc cũng hiểu và chỉ có thể hiểu theo một cách giống nhau.

Đó là một bài thơ vừa giản dị (=dễ dàng) vừa đơn giản (=không phức tạp).

Về trường hợp thứ hai có thể dẫn bài “Thược dược” của Quách Thoại làm ví dụ:

Về khía cạnh từ vựng và cú pháp, chỉ có chữ “nhiệm mầu” là hơi hơi khó; còn lại đều rất giản dị (=dễ dàng). Nhưng bài thơ rõ ràng là không đơn giản. Cấu trúc bài thơ ít nhất là gồm hai tuyến: hoa (được gọi là “em” ở hai câu đầu) và người (xưng là “ta” ở ba câu sau). Về hình tượng, có ít nhất là hai ẩn dụ chính “nụ nhiệm mầu” và “hát” cũng như cách xưng hô ít nhiều mang tính nhân cách hoá (“em” để chỉ hoa). Từ đó, về ý nghĩa, bài thơ có nhiều tầng khác nhau: sự ngưỡng mộ trước đoá hoa hay trước cái đẹp hay trước sự sống nói chung. Cũng có người đọc bài thơ từ góc độ triết lý Phật giáo nữa.

Trường hợp thứ ba là vừa không giản dị vừa không đơn giản như phần lớn các bài thơ tự do của Thanh Tâm Tuyền ở tập Liên đêm mặt trời tìm thấy. Ví dụ bài “Mai”, bài mở đầu tập thơ:

Khi cho văn học phải giản dị (=dễ dàng), người ta chỉ đề cao trường hợp thứ nhất và thứ hai; khi cho văn học phải đơn giản (=không phức tạp), người ta chỉ thừa nhận trường hợp thứ nhất. Cách hiểu nào thì cũng loại trừ những cái khó và những sự phức tạp vốn là hiện tượng phổ biến không những trong văn học nghệ thuật hiện đại mà cả trong cuộc sống hiện đại (và hậu hiện đại) nói chung.

Đã đăng: