Aleksander Wat (bút hiệu của Aleksander Chwat) là gương mặt hàng đầu trong phong trào tiền phong ở đất nước Ba Lan nở rộ giữa Thế chiến I và Thế chiến II. Ông sinh ở Warsaw, thuộc một gia đình trí thức Ba Lan gốc Do thái, học Triết học ở Đại học Warsaw, nhưng “thay vì một triết gia, ông trở thành một nhà thơ, người cùng sáng lập phong trào vị lai (đúng ra là theo trường phái dada) của Ba Lan năm 1919” (Czeslaw Milosz, tựa cho tập Những bài thơ Địa trung hải của Aleksander Wat).

       Wat xuất bản tập thơ đầu tiên Tôi từ phía bên này và phía bên kia bếp lò sắt của tôi năm 1920. Năm 1929 ông xuất bản tập truyện kể huyền hoặc Lucifer Kẻ thất nghiệp (Bezrobotny Lucyfer). Tập văn xuôi hình thành rất sớm này không báo trước con đường chính trị mà Wat chọn lựa sau đó (nghiêng dần về phía Cách mạng Nga, thập kỷ 20), nhưng đã phác họa một bút pháp thơ sẽ tồn tại lâu dài của ông. Khoảng 1929-32 ông làm biên tập cho một số tạp chí có ảnh hưởng lớn, đặc biệt là tạp chí cánh tả Nguyệt san Văn học, đồng thời tiếp tay phổ biến thơ Mayakovsky và cánh văn học vị lai ở Ba Lan. Năm 1939, ông bỏ lại vợ con và trốn Đức quốc xã, chạy lạc qua vùng do quân đội Xô viết chiếm, đoàn tụ với gia đình ở Lvov và tìm được một việc làm tại đây nhưng ngay sau đó bị bắt (đầu 1940), bị kết án phản động và đã phải đi qua nhiều nhà tù khác nhau: Lvov, Moscow, Kiev, Saratov... trước khi lại đoàn tụ với gia đình ở đất lưu đày Kazakhstan năm 1942 – nơi ông có dịp giao du với giới nghệ sĩ tiền phong Nga như Zoschenko, Pautovsky, Eisenstein là những người trốn Moscow về sống ẩn ở Alma-Ata. Sau chiến tranh, ông trở về Ba Lan, làm biên tập cho một nhà xuất bản Nhà nước, lại tiếp tục làm thơ và hoạt động văn học trở lại. Vào thời “băng giá”, giữa 1949-56, ông bị chính quyền hành hạ vì những quan điểm bắt đầu “không phải đạo” của mình, và sống bằng nghề dịch thuật. Vào thập kỷ cuối đời, những bài thơ mới xuất bản của ông được giới trẻ chào đón như một biến cố, trong khi sức khoẻ ông ngày càng yếu đi. Năm 1956, ông được trao một giải thưởng văn học, rồi đến 1963, vì lý do sức khoẻ, đồng thời cũng là lý do chính trị, có thể gọi là những phức tạp của chính trị, ông được đưa qua sống ở miền Nam nước Pháp. Trong dịp được trường Đại học Berkeley ở California ở Mỹ mời (1964), Aleksander Wat đã cho thu băng những buổi chuyện trò về cuộc đời và thời đại mình với nhà thơ đồng hương Czeslaw Milosz, những cuộn băng về sau được Milosz biên tập và cho xuất bản sau khi Aleksander Wat qua đời (Paris, 1967), với tên sách là My Century – có thể được coi như một thứ hồi ký kể lại cuộc sống Đông Âu trong thế kỷ mà tác giả cho là khủng khiếp.

       Để tìm hiểu về nhà thơ sinh ra trong một gia đình chính thống Do thái, một người tiền phong không mệt mỏi trong mọi hoạt động văn nghệ, từ vị lai qua siêu thực, vừa thiên chúa giáo lại vừa từng trải qua phần lớn cuộc đời như một người cộng sản, ngoài tập thơ Những bài thơ Địa trung hải (Nxb. Ardis/Ann Arbor, 1977) và Ngọn đèn lu (Ciemne swiecidlo, 1968) được xuất bản sau khi ông đã qua đời, và ngoài Thế kỷ của tôi nói trên, chúng ta có thể tìm đọc thêm cuốn hồi ký Mọi thứ được coi quan trọng nhất (Wszystko co najwazniejsze, 1984) của Paulina (Ola) Watowa (1904-1991) là vợ của nhà thơ, và cuốn tiểu sử Wat – Life and Art of an Iconoclast (1996) của nhà thơ học giả Tomas Venclova, giáo sư Nga ngữ và những vấn đề Đông Âu ở Đại học Yale.

                     Paris, 12.1955

--------------------------

* "Tại cuộc triển lãm", "Một giấc mơ hoàng hạc", "Làm một con chuột" được dịch từ bản Anh ngữ của Clare Cavanagh và Stanislaw Baranczak; "Từ những ngụ ngôn Ba Tư", từ bản Anh ngữ của Czeslaw Milosz và Leonard Nathan. Bốn bản Việt ngữ trên đều được in lần đầu trong Thơ mới Ba Lan do Hoàng Ngọc Biên tuyển dịch và giới thiệu, Nhà xuất bản Trình bầy, 1993.