Ðó là năm 1923, năm đầu tiên của tôi ở Paris, một lần trên xe điện ngầm từ Porte Maillot đến Epinet tôi thấy một người Việt Nam mà tôi nhận ra ngay là vua Khải Ðịnh. Ngày nay ông chỉ còn được nhớ đến vì cái lăng bằng bê-tông kém thẩm mỹ do chính tay ông xây lên. Khi tôi gặp ông, nhà vua rất gầy, tuy vậy trông vẫn bèo nhèo với những bắp thịt chảy xệ khắp thân thể. Khuôn mặt ông giữa màu vàng và xám, như một quả chanh bủng. Bao nhiêu năm lưu đày đã cho ông một dáng vẻ của một người lãnh đạm, bị ám ảnh. Ông trông như một nhà quý tộc hút thuốc phiện mỗi ngày một lần, chơi tennis mỗi tuần một lần, và tắm biển mỗi năm một lần. Trên cổ tay mảnh khảnh, như một quẻ diêm, cổ tay của một công chúa, là chiếc đồng hồ mặt vuông to tướng, hiệu LeCoultre rẻ tiền. Ðó là một hiện thực khiến tôi vừa xấu hổ vừa buồn nao lòng. Không hề có một chiếc nhẫn nào trên những ngón tay xương xẩu của ông. Chuyện khá kỳ cục, tôi nghĩ, cho một người đàn ông có rất nhiều vợ. Ông không hề nhìn bất cứ ai hay vật nào xung quanh, chỉ nhìn thẳng ra phía trước. Ông không hề chớp mắt rất lâu đến nỗi tôi nghĩ có lẽ ông đã bị mù. Quay cuồng trong óc ông, không nghi ngờ gì, là những ý nghĩ rối bời về đất nước đau buồn của ông. Ông phải biết lịch sử sẽ phán xét di sản đen tối của ông như thế nào. Người đàn ông này chỉ là một nhà vua con rối, được giật dây bởi những thế lực ngoại quốc, tuy vậy, tôi vẫn cảm thấy một tình cảm dịu dàng, thậm chí gần như ngưỡng mộ, đối với ông. Số phận của ông chính là số phận của tôi.

Sau cùng tôi rời khỏi ghế tiến đến trước mặt nhà vua: “Kính chào bệ hạ! Ngài phải là vua Khải Ðịnh.” Mắt nhà vua ánh lên vẻ vui sướng tột độ trong một thoáng ngắn ngủi, nhưng rồi ông trả lời tôi bằng tiếng Pháp: “Je suis désolé, mais je ne comprends pas!” Không thể tưởng tượng được. Một nhà vua Việt Nam vờ không hiểu tiếng Việt! Tuy vậy, tiếng Pháp của ông lại tệ hại khủng khiếp. Ông ta nói tiếng Pháp với giọng đặc sệt miền Trung khiến để lộ gốc gác của ông ra ngay lập tức. Phải chăng tiếng Pháp tồi tệ của ông là một cách kháng cự có ý thức để chống lại cái nhân dạng méo mó của ông? Nên nhớ rằng vua Khải Ðịnh chỉ đeo lon đại úy trong quân đội Pháp. Dù sao tôi cũng đã không có thì giờ để phân tâm ông ta. Tôi nhìn xuống hình hài vặn vẹo của ông một cách khinh bỉ. Như bị xúc phạm bởi sự kinh tởm từ tôi, một vệt đỏ chạy loan lên mặt ông, rồi ông loé một nụ cười châm biếm. Tuy vậy, tôi đã không muốn tạo nên cái cảnh tượng hai người đàn ông Việt Nam trong hai bộ đồ vét tồi tàn la hét vào mặt nhau làm trò cười trước mặt những người Pháp, nên tôi chỉ lẳng lặng quay lại chỗ ngồi. Tôi cảm thấy xấu hổ đến nỗi mắt rướm lệ. Phải nhiều năm sau tôi mới khám phá ra, qua những bức ảnh trên báo chí, rằng người đàn ông tôi gặp trên xe điện ngày hôm đó không phải vua Khai Ðịnh, mà là Nguyễn Ái Quốc.