_____________

TÁC PHẨM VĂN HỌC LỚN THÌ PHẢI ĐƠN GIẢN?

KJELL ESPMARK

(1930~)

Sự nổi dậy của Văn Chương Khó

Một tổng quan mang tính lịch sử

Nhan đề của bài dẫn nhập này có vẻ đại ngôn quá trớn trước sự hiện diện của những tên tuổi rất mực uyên bác về bối cảnh lịch sử của chúng ta. Tuy thế, một đề cương giản lược về một quá khứ quen thuộc, gợi lại một vài giả thiết về văn chương khó, có lẽ cũng thích nghi cho cuộc thảo luận của chúng ta. Tôi xin nói rõ rằng tầm quan sát lịch sử của tôi chỉ giới hạn trong văn chương Tây phương. Trong cuộc hội thảo này chúng ta có một vài chuyên gia hàng đầu của thế giới về văn chương Trung Hoa, Nhật Bản và Ả-rập, và tôi dựa vào họ, tin tưởng rằng những điều tôi đang trình bày sẽ được bổ khuyết.

Đối với một đề cương như thế này, ta có thể khởi sự bằng lời khẳng định của T.S. Eliot, trong luận văn "Những Nhà Thơ Siêu Hình", rằng nền văn minh của chúng ta, với sự "phong phú và phức tạp" vĩ đại của nó, phải sản sinh "những kết quả phong phú và phức tạp": các nhà thơ trong nền văn minh của chúng ta "phải" — ông nói — "phải KHÓ". Lời tuyên bố của ông đã ngân vọng trong mọi nền văn chương trên khắp thế giới. Ở đất nước này [Thuỵ Điển], những lời của Eliot đã là một sự cổ vũ quan trọng cho thi ca thể nghiệm trong những năm 1940.

Dĩ nhiên, sự khó khăn trong văn chương không phải là một phát minh của thế kỷ chúng ta. Pindar[1] đã rất hóc búa đối với lớp người quen đọc Homer,[2] và những nhà thơ Alexandria[3] đã cho các độc giả của họ thấy cái phức tạp tinh tế thực sự. Nhan đề luận văn của Eliot cũng nhắm đến một thời đại đi trước đã từng yêu chuộng sự phức tạp của thi ca, đó là thời đầu thế kỷ 17 của các nhà thơ siêu hình ở nước Anh. Những gì các nhà thơ tiền vệ (avant-garde) của thời đại chúng ta đã thật sự làm là mang chính họ vào cùng lực lượng đồng minh với các tiền bối đầy vinh dự, cũng y như chính Eliot đã là đồng minh của Donne[4] và Marvell.[5] Chúng ta còn nhớ nhóm "thế hệ 27"[6] của Tây-ban-nha đã đứng chung vào hàng ngũ với Góngora[7] và nhóm của ông ấy, và những nhà Hiện Đại Đức đã nối kết với những nhà Baroque Đức.

Tuy thế, tôi nghĩ chúng ta có thể nói rằng nền tảng của văn chương KHÓ hiện đại đã được đặt những viên đá đầu tiên vào thời Lãng Mạn và, trên hết, bởi những nhà Lãng Mạn của nước Đức. Điều này có thể được nhìn thấy một phần qua nhãn quan xã hội học. Ian Watt đã kết nối "sự nổi dậy của tiểu thuyết" (cũng chính là nhan đề tác phẩm nghiên cứu kinh điển của ông) với sự xuất hiện của một tầng lớp độc giả trung lưu ở nước Anh thế kỷ 18. Theo một cách khác, chúng ta cũng có thể kết nối "sự nổi dậy của văn chương khó" vào mối tương quan với cái xã hội độc giả — nhưng đảo ngược lại trong trường hợp này. Văn chương bí hiểm phát sinh từ Chủ Nghĩa Lãng Mạn không tìm kiếm sự hỗ trợ kinh tế từ độc giả của nó, và nó cũng chẳng bị ép buộc phải thoả hiệp với ai cả. Các nhà văn Lãng Mạn không còn là những phục dịch viên cho các vua và các đại gia, cũng chẳng còn phải phục vụ cho một lớp độc giả thuộc giai cấp trung lưu nữa (kiểu như Richardson và các đồng nghiệp của ông đã nhận lấy cái công tác diễn tả kinh nghiệm đời sống tư sản sao cho thoả mãn những mong đợi của khách hàng). Các cây bút Lãng Mạn lừng lẫy thường tìm những nghề ổn định trong xã hội, làm việc tại nhiều thứ công sở khác nhau, và do đó trở thành những nhà bảo trợ cho chính mình. Sau đó, chúng ta tìm thấy những con người cô độc bướng bỉnh làm việc như những thầy giáo, thư ký ngân hàng, nhân viên công ty bảo hiểm, thư ký giao dịch, vân vân — như Mallarmé, Eliot, Cavafy, Kafka, Joyce, Stevens — hoặc không thì sống đời phiêu bạt giang hồ, thỉnh thoảng bổ sung một chút gia vị vào cuộc sống hẩm hiu của họ vì ngẫu nhiên kế thừa một thứ của cải nào đó. Bằng nhiều cách khác nhau, họ tạo ra cho chính họ một căn bản kinh tế đủ cho họ sống để theo đuổi cái bất khả tri, cái "l'inconnu", cho đến tận những chiều sâu. Không giản lược tác phẩm của mình theo đòi hỏi của công chúng, họ lại thậm chí thường chẳng màng đem đi in nữa. Chúng ta cũng không nên quên sự kiện có thật rằng một số những tác phẩm quan trọng của thế kỷ chúng ta đã được xuất bản sau khi tác giả qua đời: chẳng hạn, Der Prozeß (Cuộc xử án) và Das Schloß (Lâu đài) [của Kafka] cũng như thơ của Cavafy và Pessoa, và có lẽ phần tinh tuý nhất trong toàn bộ tác phẩm của Mandelstam.

Tuy nhiên, xã hội học không cho chúng ta cái chìa khoá. Nó có thể giúp giải thích làm cách nào các nhà thơ đã có thể sống để viết những tác phẩm khó, nhưng nó không thể giải thích tại sao họ lại CHỌN viết như thế. Dĩ nhiên cũng có những phân tích mang tính xã hội học nhắm đến vấn đề ấy. Vài nhà phê bình xem văn chương tiền vệ (avant-garde) như thái độ yếm thế của tác giả và như những khiếm khuyết trong tương quan với xã hội. Tôi không thấy những lời giải thích ấy thuyết phục cho lắm. Tôi chuộng lối suy nghĩ rằng các nhà văn hiện đại, như T.S. Eliot, cảm thấy họ đang đương đầu với một kinh nghiệm sống phức tạp, và kinh nghiệm sống phức tạp đó nhất thiết sản sinh những kết quả phức tạp.

_________________________

Chú thích của người dịch: 

[1]Pindar (522-438 trước Công Nguyên.), một trong những nhà thơ trữ tình lẫy lừng nhất trong văn chương Hy-lạp cổ đại. Thơ của ông thường được viết như ca từ cho ban hợp xướng có nhạc đệm.

[2]Homer (khoảng 800 năm trước Công Nguyên), nhà thơ cổ đại Hy-lạp, tương truyền là tác giả của hai đại sử thi Iliad và Odyssey.

[3]Nhóm Alexandria gồm một số nhà thơ và kịch tác gia Hy-lạp nổi tiếng ở thế kỷ thứ 3 trước Công Nguyên, trong số đó có Homerus, Philicus, Lycophron, v.v...

[4]John Donne (1572-1631), nhà thơ siêu hình, được xem là một trong những nhà thơ lớn nhất của nước Anh, ngang hàng với John Milton (1608-1674).

[5]Andrew Marvell (1621-1678), nhà thơ siêu hình nổi tiếng nhất của nước Anh.

[6]"Generación del '27" là một nhóm nhà thơ Tây-ban-nha nổi danh vào những năm 1923-1927 vì đường lối cách tân của họ. Đa số thành viên của nhóm này là những nhà thơ lừng lẫy, trong số đó có Federico García Lorca (1898- 1936), Rafael Alberti (1902-1999), v.v...

[7]Luis de Góngora (1561-1627), một trong những nhà thơ lớn nhất của nước Tây-ban-nha.

Đã đăng: