Tôi bước đi trên đường làng, lòng mênh mang nhớ những thôn xóm quê nhà, những ngọn đèn vàng leo lét buổi chiều xa, tiếng chuông mõ của cha của mẹ... Tôi nhớ tiếng bước chân anh chị em trong nhà lên xuống cầu thang, những chén cơm chiên khuya râm rang tiếng học bài, nhớ tiếng nhạc ray rứt của chiếc đồng hồ treo tường những buổi rạng đông. Tôi nghĩ đến vợ và các con, đến gia đình...

Trong khí lạnh hoàng hôn của một vùng đất xám tro heo hút điểm những sắc phấn màu của cây cối sân vườn và mái nhà, những tấm tranh Võ Đình vẽ Nhất Chi Mai ở tiền sảnh, để bên cạnh một hộp quyên góp cho phong trào đấu tranh cho hòa bình Việt Nam, như một ngọn lửa ấm reo vui...

Tiếng nói líu lo của bà hòa lẫn trong tiếng trầm đục của ông. Những câu ngắn không chấm phẩy trôi như những dòng nưóc dưới thung lũng chạy dài bên kia sân nhà Maruki, là của Toshi, tóc bạc phơ, nụ cười hiền ngơ ngác lúc nào cũng như đang có một câu hỏi và lúc nào cũng như chưa hỏi hết câu hỏi đó, với hai gọng kính lớn che gần hết cả đôi chân mày ngắn nhạt. Iri nói chậm, và ít nói, tuy nhiên, trong trí nhớ của tôi, câu nào líu lo giọng chim, câu nào trầm đục tiếng mõ, tôi vẫn còn không phân biệt được. Có mặt chung quanh tôi, dưới ngọn đèn vàng ấm áp, bữa ăn gia đình đã dọn ra, là Iri & Toshi Maruki, Kondo Noboru, rồi anh bạn trẻ học kiến trúc ông bà Maruki nhờ ra sân ga đón chúng tôi (mà tôi không còn nhớ tên họ) và bà em gái của Iri – Toshi giới thiệu với Kondo và tôi – một nạn nhân Hiroshima, cũng là một họa sĩ.

Iri Maruki người bề bộn, râu tóc đều bạc phơ, nhưng thường trực trên đầu là chiếc nón bérêt len đen đậm. Không như nhiều người, ông nói chậm rãi, thong thả, nhấn mạnh khi tới những chỗ cần người nghe quan tâm, thỉnh thoảng hai mắt như nhắm nghiền, và gần như lúc nào cũng sợ người nghe không hiểu hết ý.

Maruki Gallery** nằm sâu trong xóm. Đi qua một khoảng sân rộng mênh mông, chúng tôi đến một hàng rào thấp, từ đó có thể nhìn xuống thung lũng: con suối lao xao tiếng nước chảy qua những lớp sỏi và đá tảng tung lên những bọt trắng, trong cái nền sương chiều ấy bọt nước, sỏi đá, suối, thung lũng, sân nhà như cùng lúc hiện rõ một lần cuối trước khi chìm vào bóng đêm.

Đi khỏi cổng, rẽ qua trái là lối vào tiền sảnh. Đi qua cửa vào tiền sảnh, con mắt thoạt tiên chưa quen với ánh đèn ấm áp của một cái gì như là hành lang, nhưng ngó qua phải, trên một thứ tokonoma, chiếc bàn con màu gỗ tươi, là mấy tập tranh in của Võ Đình Việt Nam, và cái hộp quyên góp cho hòa bình Nhất Chi Mai. Muốn vào xưởng vẽ của hai người, hình như chúng tôi, Toshi và tôi, đã phải vòng trở lại, đi ra căn nhà phía sau. Toshi đưa tôi vào xưởng vẽ ấy, ở tầng hai. Chiếc cầu thang không rộng, trong trí nhớ của tôi, là một cầu thang gỗ, giữa đường đi lên có một ngọn đèn vàng. Phần đất của riêng Toshi khá rộng: đa số tranh là những tranh thuốc nước lớn, màu xám xanh, có những tấm trải thẳng trên thảm, nhiều tấm cuộn tròn. Toshi mở những cuộn ấy và nói về cuộc xâm lăng của Nhật bản vào bán đảo Triều Tiên, sự kỳ thị và ngược đãi, hãm hiếp thô bạo của người Nhật đối với những người lao động Triều Tiên mà họ luôn coi là nô lệ, nhất là với số người Triều Tiên nạn nhân ở Hiroshima lên đến hai chục ngàn, thây phơi giữa trời cho chim đến rỉa – mặt bà cúi nhìn xuống đất...

Ba năm trôi qua kể từ Hiroshma. Iri và Toshi bắt đầu cầm cọ và ghi lên giấy những gì đã tận mắt nhìn thấy.

Ngọn đèn treo trên bàn ăn chiếu xuống hai gương mặt hiền hoà, có lúc tươi trẻ như để tương phản với vết thương chưa liền da, có lúc khắc khổ như nỗi lo cái đau lâu đời đang có cơ tái hiện:

1950: ba bức hoành tráng đầu tiên Những hồn ma, Lửa, Nước. Triển lãm lưu động khắp nước Nhật. 1951: bức thứ tư và thứ năm Cầu vồng, Những cậu bé và những cô bé. Tất cả năm bức đã đi tới 350 địa điểm trong nuớc – chín triệu người xem. 1952: bức thứ sáu Sa mạc Nguyên tử... Đan mạch, Anh, Thụy sĩ, Ý, Tiệp khắc, Hungari, Rumani, Hà lan... 1954: Bức thứ bảy Bụi tre và bức thứ tám Giải cứu. 1955: bức thứ chín và thứ mười Cảng Yaizu và Thở dài – để chỉ nói tới những bước đầu đánh dấu 10 năm sau Hiroshima.

Tận mắt lần viếng thăm ông bà Maruki, tôi không được nhìn thấy bức Cảng Yaizu và Thở dài, nhưng nhớ đã được cho xem Mẹ và Con (1959) và Những ngọn đèn trong Nước (1968).

... Bà em gái của Iri có một căn phòng nhỏ ngay chỗ bàn ăn đi vào. Xưởng vẽ ít giống một cái xưởng vẽ, đúng hơn là một chỗ chứa tranh. Tranh của bà tất cả đều vẽ khổ lớn, với màu sắc, lạ thay, rõ ràng tươi vui hơn những tranh của Iri và Toshi. Bà là một trong số những nạn nhân sống sót của trận Bom. Hơn một phần tư thế kỷ đã trôi qua cuộc đời còn lại ấy: bà chia thời giờ giữa Saitama và nơi người chồng ít may mắn hơn đang sống những ngày tàn phế