Nhiều người, mỗi lần đề cập nhắc đến chữ "Dada", vẫn chỉ nghĩ đến nó như một phong trào yểu tử mà bản chất chỉ là một trò đùa, một trò lường gạt, một trò thời trang lập dị, một sự phá hoại nghệ thuật, hay một thái độ phản kháng cực đoan nhất thời của một nhóm nghệ sĩ lập dị thời Đệ Nhất Thế Chiến. Phản ứng của nhiều người, đối với chữ "Dada", là phản ứng lộ vẻ giễu cợt, chê bai, hay thẳng thừng kết án.

 

 

Có từ điển mô tả Dada bằng giọng điệu mang tính lên án hết sức phiến diện. Current Literary Terms: A Concise Dictionary: "DADAISM. Dada, tiếng Pháp, là con ngựa gỗ cho trẻ nít cưỡi chơi... Một phong trào mang tính cách phá hoại và hư vô chủ nghĩa trong nghệ thuật và văn chương được dấy lên ở Zurich vào khoảng 1916. Joán Miró, Marcel Duchamp, Max Ernst là những thành viên cột trụ. Kurt Schwitters tạo nên Merzbild - những bức tranh làm bằng rác - và khẳng định, "Bất cứ cái gì nghệ sĩ khạc nhổ ra cũng đều là Nghệ Thuật".

 

 

Encyclopaedia Britannica ghi nhận một số điểm tích cực hơn: "Dada đã tạo nên được những tác động mang tầm ảnh hưởng rộng đối với nền nghệ thuật của thế kỷ 20. Những kỹ thuật sáng tạo bao gồm sự đột hiện (accident) và ngẫu nhiên (chance) sau đó được ứng dụng bởi phái Siêu Thực và phái Biểu Hiện Trừu Tượng. Nghệ Thuật Ý Niệm (Conceptual Art) cũng bắt rễ từ Dada, vì chính Duchamp [kẻ đã vẽ râu "Mona Lisa"] đã là người đầu tiên đưa ra quan niệm rằng hoạt động tinh thần ("sự biểu hiện trí tuệ") của nghệ sĩ thì quan trọng hơn rất nhiều so với tác phẩm được sáng tạo".

 

 

Encyclopedia of World Literature in the 20th Century còn ghi nhận nhiều điểm tích cực hơn: "Phong trào Siêu Thực, được mở đường bởi Dada, đã thừa hưởng những thái độ và những lý thuyết như sự khai triển tính cách xung đột giữa các yếu tố tương phản, và những kỹ thuật như collage (dùng các mảnh báo rách dán vào nhau) và viết tự động (automatic transcription); những kỹ thuật như loại thơ đồng hiện của Dada, được diễn đọc bằng nhiều ngôn ngữ trong cùng một lúc. Lý thuyết của Dada mang tính cách mạng, và những kỹ thuật của Dada, cả về tạo hình lẫn ngôn từ, đã gợi hứng cho nhiều kiệt tác..." Một sự diễn giải rành mạch là điều cần phải có. Stefan Wolpe (1 người không phải là thành viên chính thức của Dada, không phải là một nhà thơ hay hoạ sĩ, mà là một người sáng tác nhạc - lĩnh vực nằm ngoài những hoạt động chính thức của Dada), với quyết định truy tầm những ý niệm mỹ học mới cho việc sáng tác âm nhạc đã khiến ông tìm đến Bauhaus để theo học về nghệ thuật tạo hình trong những giờ giảng của Paul Klee, Lyonel Feininger, Walter Gropius, Theo van Doesburg, Piet Mondrian, Moholy-Nagy, Oskar Schlemmer, và nhiều nghệ sĩ vĩ đại khác. Đồng thời, ông kết bạn với các thành viên của Dada như nhà thơ và nghệ sĩ collage Kurt Schwitters, hoạ sĩ và nhà làm phim Hans Richter, và nhà thơ Hugo Ball trứ danh cùng vợ là nữ thi sĩ Emmy Hennings lập nên quán cà phê "Cabaret Voltaire" khai trương năm 1916. Trong đêm khai trương, ngoài chương trình văn nghệ hết sức lạ lùng [hay lắm, kể sau nhé], còn có cuộc triển lãm tranh của những nghệ sĩ trẻ chưa ai biết đến như: Picasso, Arp, Buzzi, Segal, Wabel, v.v... Sau đó, "Cabaret Voltaire" còn xuất bản các tuyển tập thơ văn và hội hoạ, cùng các đêm sinh hoạt với sự tham gia thêm của Apollinaire, Kandinsky, Oppenheimer, v.v... Chính tên gọi "Dada" sinh ra từ quán cà phê này: trong một buổi họp, Tzara đã bất ngờ dùng một con dao rọc giấy đút vào cuốn từ điển song ngữ Pháp-Đức và mũi dao chỉ đúng vào chữ "Dada".

 

 

Như thế, việc hình thành phong trào Dada chính là việc các nghệ sĩ tìm đến nhau để tổ chức một cuộc cách mạng trong ý thức sáng tạo (đặc biệt trong trạng huống tuyệt vọng của nền văn hoá Âu châu thời Đệ Nhất Thế Chiến). Thái độ hư vô chủ nghĩa của họ chính là thái độ dọn sạch những gốc rễ cũ trước khi có thể thực sự gieo được những mầm mống mới. Họ đã cùng thí nghiệm (thí nghiệm nào cũng chịu nhiều thất bại, và những tác phẩm non yếu là kết quả tất nhiên của những bước đầu); họ đã bày tỏ sự cực đoan và sôi nổi quá trớn (ý chí cách mạng mãnh liệt nào mà chẳng cực đoan và bồng bột, đặt biệt là nỗ lực vươn lên từ niềm tuyệt vọng); rồi họ bắt đầu tìm ra những hạt mầm sáng tạo mới (những hạt mầm sẽ làm sinh ra bao nhiêu hoa trái của những phong trào văn nghệ sau đó). Khi đã bắt đầu nắm được trong tay những hạt mầm mới (may mắn họ đạt được điều này đồng thời với sự khôi phục của giá trị con người sau khi chiến tranh kết thúc được năm năm), họ bỏ phòng thí nghiệm Dada lại sau lưng để lên đường đi cấy trồng những vườn hoa nghệ thuật mới (đầu tiên là vườn hoa Siêu Thực, rồi những vườn hoa khác).

 

----------------------

Nguồn:

DADA: Hoàng Ngọc-Tuấn, Stefan Wolpe và bài giảng ứng khẩu về Dada, Tiền Vệ.

ĐẶNG ĐÌNH HƯNG ("Bến lạ"): www.talawas.org.